Iha semana liuba relatoriu trimesteral da-22 husi Autoridade Pagamentu no Bankaria (BPA) fo-sai katak estadu no povu Timor Lorosa’e nia osan husi fundu minarai nebe halibur hamutuk no tau iha banku federal Amerika neba to’o ona $6.903.999.000,00 (besik billaun hitu dollar amerikanu). Iha parte seluk ita nia orsamentu jeral estadu ba tinan 2011 nian nebe parlamentu aprova hamutuk billaun ida resin millaun atus tolu resin ka ho algarismu $1.306.018.000,00. Husi montante OJE 2011 ne’e billaun ida foti husi fundu minarai nian.
Haree ba reseitas nebe ita hetan husi fundu minarai ne’e no transferensia ba orsamentu jeral estadu tinan-tinan boot liu husi reseita seluk, dezenvolvimentu Timor Lorosa’e nian klaru katak dependente loos deit ba osan mai husi minarai.
Ita agradese ba ba riku nebe iha maibe tenke hanoin mos katak minarai ne’e rekursu naturais nebe la’os sustentavel. Minarai ne’e buat maten ida nebe ita labele kuda fali hanesan batar ka aifarina, nuu ka kamii nebe ohin loron ita kuda fulan rua tolu ka tinan ida rua hanesan ne’e ita ku’u nia fuan. Minarai ne’e loron ida sei hotu. Tanba ne’e timoroan sira nudar nain ba soin minarai ne’e tenke uza ho kuidadu reseita nebe hetan husi minarai.
Governu nudar ezekutador osan estadu nian tenke hala’o dezenvolvimentu ho planu nebe diak no adekuadu atu nune’e osan nebe sai kona duni ba nesesidade povu no nasaun nian. Governu tenke sukat nia kapasidade bainhira jere orsamentu estadu nian. Saida mak durante ne’e hatudu mai ita, governu haree ba taka matan hodi fakar osan estadu nian nebe ninia rezultadu ki’ik liu. Laiha mudansa signifikante ida durante governu konstitusional dahaat ne’e ukun. Ne’e duni governante sira ohin loron tenke iha sensibilidade simu hanoin kritiku sira nebe mai husi entidade sira hotu, atu nune’e utilizasaun ba orsamentu estadu tinan-tinan ne’e fo impaktu pozitivu ba povu nia moris.
Kestaun nebe governu presiza tau matan mak rekursu umanu. Ita presiza halo refleksaun ba liafuan eis primeiru ministru Mari Alkatiri nian iha seminar ho tema “Planu Jestaun Fundu Petroliferu hodi Garante Dezenvolvimentu Sustentavel” nebe halao iha Universidade Dili semana liuba. Katak Timor riku minarai maibe fraku iha dezenvolvimentu. Ne’e tanba laiha balansu entre riku ba naturais ho riku ema matenek.
Ohin loron Timor Lorosa’e presiza tebes nia ema sira nebe matenek. Dezenvolvimentu rekursu umanu mak loloos sai airiin ba dezenvolvimentu nasional. Se laiha rekursu umanu forte no matenek, ita sei depende nafatin ba ema matenek husi li’ur nebe ita tenke hasai kustu maka’as hodi selu sira maski sira la fo kontribuisaun nebe boot. Ne’e duni dalan diak ba governu ne’e mak presiza tau matan ba rekursu umanu. Kapasita diak liutan saida mak iha ona, haruka funsionariu nebe iha potensia matenek atu sai jestor diak, aumenta rekursu iha setor teknika enjeñaria nian ho lisensiadu nebe iha, uza sira nebe matenek iha area teknika hodi halakon hanoin nepotismu iha instituisaun hotu.
Ho orsamentu jeral estadu nian nebe aloka mos ba kapital umanu, hein katak bele fo oportunidade hanesan ba timoroan sira ezerse ida-idak nia matenek hodi kompete hetan bolsu estudu nebe governu prepara. Ohin loron ita sei fraku duni hala’o dezenvolvimentu nasional tanba ita fraku iha area rekursu umanu nian, ita nia matenek nain sira seidauk sufisiente atu jere rasik ninia riku sira nebe iha.
Ironia mos ba realidade nebe oras ne’e timoroan sira barak ona mak lisensiadu iha area tekniku enjeñaria maibe seidauk utiliza didiak sira nia matenek. Governu tenke iha hanoin diak atu bele utiliza timoroan sira nebe matenek, halo konkursu selesaun ba sira karik sira potensia duni atu servi ba povu no nasaun ho sira nia matenek, ita labele husik sira para riku nebe ita iha labele sai ka fo benefisiu ba ema li’ur. Ita hein katak governante sira ohin loron iha nasionalismu maka’as atu dezenvolve timoroan no nasaun ne’e maski uluk balu duvida katak timoroan sira mos bele hamriik mesak.***
Sem comentários:
Enviar um comentário