DILI - Planu governu konstitusional dahaat atu hari Banku Nasional Investimentu no Dezenvolvimentu (BNID) hetan reasaun husi emprezariu no mos politiku sira nebe preokupa tanba konsidera governu la transparante hodi fo informasaun klaru ba timoroan sira sai asionista. Maski BNID ne’e nudar interese nasional hodi haburas no hametin ekonomia nasaun foun ne’e nian, maibe planu ne’e konsidera hili malu deit no nakonu ho nepotizmu ka familiarizmu ba asionista sira.
Prosesu hari banku nasional refere kaer direta husi Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu João Gonçalves. Iha semana liuba ministru rasik hatete sai ba publiku liu husi media nasional sira katak odamatan governu nakloke ba emprezariu nasional seluk ne’ebe atu tau mos osan hodi hari BDIN. Deklarasaun governu ne’e sai preokupasaun emprezariu sira tanba emprezariu timoroan balu seidauk hatene oinsa atu sira mos sai asionista ba banku refere.
Tuir informasaun no nota intendimentu la’os ofisial entre governu ho asonista balu nebe Business Timor hetan katak governu hili no hatudu ona emprezariu timoroan nain rua ne’ebe sai hanesan asionista ba banku ne’e mak hanean Julio Alfaro no Abilio Araujo.
Julio Alfaro rasik konfesa katak nia hili diretamente husi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão. Entretantu Abilio Araujo, emprezariu timoroan nebe susesu iha Portugal ne’e, to’o agora Business Timor seidauk konsege konfirma loloos kona-ba nia involvimentu iha BNID ne’e.
Maski foin lalais ne’e Ministru João Gonçalves deklara katak odamatan kontinua nakloke ba emprezariu tomak atu bele tau asaun ho kriteria osan minimu tenke Dollar Estadu Amerikanu millaun ida (DEA1.000.000), maibe emprezariu nasional sira balu seidauk iha informasaun oinsa mak sira atu involve no sai mos hanesan asionista ba banku refere.
Emprezaria nasional atual Diretora Supermerkadu Jacinto Unipesoal Lda Claricia Lay ba Business Timor foin lalais ne’e hatete to’o ohin loron governu seidauk iha informasaun ida oinsa sai asionista ba BNID ne’e.
“Se ami hetan kesempatan ida ne’e ami mos hakarak. Ha’u senti la’os ha’u mesak maibe emprezariu tomak hakarak. Governu fo oportunidade ida ne’e sira mos hakarak maibe foin daudauk ami rona no ami hare realidade ne’e oin seluk, iha ne’eba hanesan ema ida rua deit mak sai hanesan asionista,” dehan Prezidente Conecting Business and Marketplace to Christ (CBMC) Timor Leste ne’e hatete iha ninia knar fatin Kuluhun, Dili.
Nia dehan, hanesan emprezariu timoroan, nia parte durante nee hetan no rona duni informasaun refere husi kolega emprezariu balu maibe husi governu rasik seidauk iha informasaun ba sira atu sira mos hanesan asionista ba banku refere.
“To’o ohin loron ami mos seidauk hetan karta ruma husi governu, tanba ne’e seidauk loke dalan ba emprezariu seluk,” hatete Claricia Lay.
Claricia nebe nain ba kompañia Ocean Line Unipessoal Lda (fa’an no distributor uniku produtu Wings Indonezia) ne’e mos preokupa ho planu governu nebe adia tan banku ne’e ba tinan 2012.
“Ne’e terlalu menganban, hau la hatene iha governu. Maibe ami emprezariu nafatin iha esperansa hodi hein prezensa banku ne’e atu realiza para oinsa ami bele hetan sistema ida ne’ebe mak fasil ba ami.
“ita nafatin hatete ba governu atu tenki lalais halo prosesu ba banku ne’e,” nia hatete.
Nia fo ezemplu hanesan kuandu tinan ida mak kompañia 200 mak selu jurus ba banku seluk nusa la selu ba banku nasional atu nune jurus ida ne’ebe selu, sira bele sente katak banku nasional bele halo servisu barak iha rai laran.
“Maibe agora durante tinan tolu nia laran ona mak banku ne’e seidauk halao ne’e mak seidauk halao ne’e mos osan hira ona? Ha’u sente katak nasaun balun seidauk aseita ita atu tama ASEAN ne’e ha’u senti buat sira ne’e hotu,” Prezidente Konsellu CCITL ne’e hatete.
Nia dehan iha CCI rasik mos seidauk iha konfirmasaun ida husi governu katak se-se mak atu sai hanesan asionista BNID.
“Ami mos hein hela katak ami emprezariu nasional sira hotu-hotu iha interese boot, tanba banku nasional ne’e mak loke duni, ne’e diak ba ita no diak mos ba ita nia nasaun. Tanba jurus ne’ebe ita hetan ita fo fila ba ita nia rain hodi halo servisu ba ita nia nasaun,” Claricia hatete.
Iha fatin ketak deputada Fernanda Borges hatete prosesu hahu banku deit mosu runguranga ona. Tanba ne’e, tuir eis ministra finansa nebe rezigna an iha governu konstitusional primeiru ne’e, BNID mosu mos nunka dezenvolve ekonomia nasaun ne’e.
Tuir Fernanda Borges, banku estadu ninian povu tomak iha direitu tomak atu sosa mesmu povu iha sen dollar (dollar atus ida) deit mos nia hakarak atu sosa banku ne’e nia bele.
“Ita hari deit banku la to’o ita hari banku mais presiza vizaun ida konaba dezenvolvimentu ekonomiku iha rai laran, ida ne’e mak ha’u la hare iha governu AMP,” nia dehan.
Nia dehan problema atu harii BNID mak governu nia estratejia iha area saida-saida la klaru, oinsa mak tulun ema sira nebe atu empresta no halo nusa mak pakote ba kreditu ne’e lao maibe laos ema husu atu hola kareta ne’e laos dezenvolvimentu ekonomiku.
Nia dehan atu akontese dezenvolvimentu ekonomia iha nasaun ne’e laos tanba atu hari banku maibe tenki iha planu, tenki iha estratejia no koloka mos rekursu ne’e loloos hodi nune bele fasilita asesu ba kreditu banku.
“Agora governu atu estabelese banku ne’e governu maka tenki tau osan mais ami hare buat ne’e la dun tranparente ida tanba iha mos asaun husi privadu. Asionista BDN hanesan segredu boot Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu João Gonçalves, e povu la hatene, entaun ba hili deit emprezariu sira ne’ebe sira nia amigu sira mak tama iha banku ne’e. Ne’e labele,” Fernanda hatete.
Nia husu governu tenki fosai ka anunsia ba povu katak estadu hakarak tau asaun sira ne’e atu nune bele sai nain uitoan ba banku ita nian. Nia dehan asionista laos ba buka fali emprezariu sira ne’ebe agora riku ho projetu sira ne’e atu tau osan no sira mak riku iha rai ne’e, ne’e la loos.
“Intensaun ne’e la loos no ita kria ona elite balun ne’ebe riku iha rai ne’e ho osan estadu nian,tanba ne’e laos partisipasaun ida hanesan ba ema hotu iha rai laran,” hatete Fernanda Borges.
Prezidente Komisaun A PN ne’e hatete se governu la iha vizaun, fo empresta osan mos arbiru deit. Ema empresta ba saida tenke klaru tanba banku ne’e atu tulun ema ne’ebe hakarak kria empreza, no halo ekonomia iha fatin ruma, katak Fernanda.
Tuir nia haree katak timoroan sira nebe tinan hirak liuba kreditu iha banku barak mak hola deit kareta no empreza labele ba oin.
“Hola kareta atu halo saida? Hola kareta atu aumenta produsaun kafe nian ka produsaun hare nian, ka aumenta produsaun aihan, aifuan ka buat seluk ida?” nia kestiona.
Politiku husi Partidu Unidade Nasional ne’e fo hanoin katak banku nasional ne’e aban bainrua harii karik, programa dezenvolvimentu iha area agrikultura, turizmu, industria ki’ikoan sira ne’ebe halo ne’e tenki iha.
“Hanesan peskas hanesan agora daudaun iha Atauro ne’eba potensia boot ida mak ikan, hahan mai husi tasi, presiza tulun atu hare ba sira nia atividade, halo nusa mak sira bele peska no halo nusa mak sira iha sasan fatin atu tau ikan sira ne’e, halo nusa mak sira liga mai Dili, no halo nusa mak sira aumenta mos sira nia asesu alimentar atu ema han diak no sai saude diak,” nia fo hanoin.
Iha fatin hanesan deputadu Manuel Tilman hatete preukupasaun iha fatin barak tenki iha banku, katak asesu ba kreditu ema tenki iha fasilidade atu ba foti osan hodi halao sira nia inisiativa emprezarial.
Nia hatete parlamentu tinan rua liu ba ne’e aprova duni millaun $8,00 atu hari banku dezenvolimentu ida maibe la to’o hari tanba osan balun husi millaun $8,00 ne’e hasai tiha ba mikrofinansa ne’ebe ohin loron sai hanesan banku komersial.
Osan ne’ebe hasai ona husi hari banku ne’e kuaze millaun lima hodi ba hamutuk ho milaun hitu ne’ebe mikrofinansa iha uluk tiha ona.
Iha fali hanoin ida seluk katak BNID ne’e ba duni oin ka lae, komisaun C rasik halo tiha ona seminariu rua konaba banku dezenvolvimentu no investimentu ne’e.
“Hanoin diak atu hari banku ida ho osan estadu nian deit para bele fasilita ema hotu-hotu ne’e hanoin diak. Atu apoiu mos setor privadu ita hari banku dezenvolvimentu nasional, ita tau osan estadu nian no tau osan privadu nian,” nia hatete.
Nia informa katak ida agora hanoin iha ne’e osan estadu nian 51% no 49% privadu nia osan, tanba ne’e estadu nia osan ne’e tenki nakloke ba ema hot hotu. Labele nakloke ba ema rua tolu ne’ebe dehan katak sira iha osan. “Lae, ida ne’e mak ami sei hare hela.”(R1)
