DILI- Iha semana liuba ema hotu preokupa maka’as ba folin foos nebe sa’e maka’as iha fatin balu. Dun malu ka hakilar malu se mak halimar ho foos nia folin mos rame loos. Hanesan Iha kapital Dili, foos nia folin sa’e maka’as mak iha dalan ninin no kios ki’ik oan sira.
Foos saku ida ho todan kilograma 25 baibain fa’an ho folin $17 to’o $18, derepenti sa’e to’o $24 no $25. Nune’e kilograma 30 nebe baibain folin $18 sa’e kedas ba $27 to’o $30.
Ho mudansa folin foos ne’e, konsumidor foos liuliu kbiit laek sira hakilar no halerik. Balu fo sala ba emprezariu sira nebe importa foos, katak emprezariu sira mak halimar ho folin foos hodi esplora povu ki’ik sira. Ate reprezentante povu iha parlamentu mos hola medidas bolu emprezariu importador foos nian hodi esplika kona-ba folin foos ne’e.
Maibe realidade akontesimentu semana liuba la akontese iha loja boot sira. Loja sira sei fa’an ho folin normal. Entaun se mak halimar ho folin foos no esplora konsumidor sira?Patraun kompañia Timor Food, James Jhong nebe na’in ba foos marka Globus mos sente preokupa ba situasaun ida ne’e. Ne’e tanba konsumidor sira preokupa liuliu ba foos Globus nebe agora sirkula barak liu iha teritoriu tomak.
Ba Business Timor semana liuba iha nia loja Akadiru Hun, na’in ba foos marka Globus ne’e hatete sira seidauk hasa’e foos nia folin to’o ohin loron.
James hateten foos Globus ho kilograma 25 fa’an ho folin $15.00 no kilograma 30 ho folin $18.00. Ne’e duni, kona-ba situasaun semana liuba nebe foos folin sa’e ne’e, negosiante sira mak manipula. “Ami fa’an kilograma 25 ne’e $15.00 atu nune’e negosiante sira ba fa’an fali halo $16.ou $17. La’os sira atu hasae to’o $25.00 negosiante sira fa’an foos Globus ne’e tuir sira nia hakarak ou gostu deit,” katak Patraun Foos Globus ne’e lamenta.
Nia rekoñese katak negosiante sira manipula folin foos ne’e tamba durante semana ida ona foos Globus iha stok armazen ne’e mamuk. “Foos Globus tama mai ona iha portu Dili maibe seidauk hatun tanba fatin laiha no durante semana liuba udan boot halo tasi mos boot,” James informa.
Atu aumenta tan foos Globos, nia hatete, Timor Food sei hatama tan ro rua hamutuk tonelada 6.000 ba foos kilograma 25 no kilograma 30. Agora sei iha hela portu Dili. Iha semana ida ne’e nia laran bele hatun ona, informa James.
Negosiante sira hasae folin foos ne’e, tuir nia, ho razaun katak sira hare stok foos Globus iha armajen ne’e mamuk.
James hateten negosiantes tuir los labele manipula folin foos hasae to’o $25.00. Tuir nia, negosiante sira tenki hetan lukru maibe $1.00 ou $ 2.00 labele hasae to’o $25.00. “Tanba ami iha ne’e hetan lukru maizumenus 25 sent. Boot liu mak $1.00,” dehan James.
Entretanto Patraun Loja Star King Lay Siu Hing hatete emprezariu sira akompaña ho situasaun konaba folin fos ne’ebe sae hanesan iha tempu foos la iha. Tanba ne’e fos kuandu menus negosiante ki’ik sira ne’ebe fa’an foos iha dalan ninin hasae folin foos. “Foos folin ne’ebe to’o ohin loron haksoit ba iha 23 to’o 30 ne’e laos sala husi sira maibe ne’e sala husi governu tanba la iha kontrolu ne’ebe masimu. “Ami iha ami nia loja fa’an ho folin kinze (15) dolares, ida hasae folin ne’e emprezariu ki’ik sira tanba hare ba situasaun kuandu foos la iha,” Lay informa.
Nia dehan fos ne’e tuir presu estandar ne’e iha Timor Leste lolos ne’e to ba iha $18 ba kilograma 30 no 25 kilograma ne’e fa’an ba $15. Nia dehan tarjeitu folin foos ne’ebe aumenta ne’e tanba governu hamosu tiha programa foos subsidiu no dada povu tomak tenki hatoman an hodi konsume deit fos no haluha tiha hahan tradisional ne’ebe nasaun foun ne’e iha hanesan fehuk, batar ,aifarina no talas.
“Maibe agora ema fa’an ba $21 to 25 ne’e ami mos sai konfuzu no lolos ne’ e MTCI tenki halo kontrolu.”
Nia esplika kona ba orsamentu ne’ebe lori husi Vietname mai to iha Timor Leste kada tonelada ho kustu $495. Kada tonelada no bele sura to’o ba iha 500 tanba susar mos kona ba pajak ninian. Tuir nia katak lukru (keuntungan) ne’ebe hetan husi fa’an fos ne’e mais ou menus 3% deit .
Iha parte seluk negosiante foos iha dalan ninin Komoro, Halilaran no fatin seluk tan iha kapital Dili, tuir observasaun Business Timor semana liuba, sira hasae folin foos ho marka Globus kilograma 15 ho folin $20 no kilograma 30 ho folin $25. Folin ne’e tun tanba governu halo intervensaun hafoin povu hakilar ba folin foos nebe sa’e.
Foos marka Kuda Ulun kilograma 25 ho folin $18 no kilograma 30 ho folin $22 no foos ho marka MTCI kilograma 25 sira ba fa’an fali ho $18 no kilograma 30 ho folin $19.
Tuir negosiante Mateus da Costa iha dalan ninin area Komoro hateten foos ho marka Globus sira sosa iha Loja Timor Food kilograma 25 ho folin $15 no kilograma 30 ho folin $19.Nia dehan sira ba fa’an fali iha dalan ninin Komoro kilograma 25 ho folin $20 no kilograma 30 ho folin $25 tamba ho razaun katak sira aluga kareta.
Maria da Costa hatete foos marka Kuda Ulun sira sosa iha loja Star King kilograma 25 ho folin $15 no kilograma 30 ho folin $19. Sira ba fa’an fali iha dalan ninin Mercado Halilaran kilograma 25 ho folin $18 no kilograma 30 ho folin $22 tamba ho razaun katak lalin dook no kareta mos karun. Nia confesa katak sira selu iha Audian tama to’o Halilaran ho kustu $100 ba leten.
Razaun seluk, tuir Maria, iha Loja Star King nia haree foos Kuda Ulun seidauk iha no armajen mamuk. Entertantu Antonio de Jesus hateten foos ho marka MTCI sira sosa iha loja Senior kilograma 25 ho folin $15 no kilograma 30 ho folin $18, fa’an fali iha dalan ninin kilograma 25 sira ba fa’an fali ho $18 no kilograma 30 ho folin $19 tamba sira selu kareta husi area Kuluhun tama area Komoro mos dook ne’e duni sira tenki fa’an karun atu nune’e sira bele hetan lukru.
Governu Tenke Interven
Iha loron tersa no kuarta feira semana liuba Parlamentu nasional liu husi komisaun C no komisaun E bolu urjente kompania importador sira hodi huso eplikasaun kona ba foos folin ne’ebe sae makaas.Presidente komisaun E Osorio Florindo hafoin hasoru malu ho emprezariu sira hatete objetivu parlamentu bolu importador fos atu rona informasaun husi sira hodi buka solusaun ba folin foos.
Nia dehan atu rezolve problema ne’e governu presiza intervene no alfandega mos tenki hadia. Governu mos tenki kontrola ema sira ne’ebe fa’an eceran (iha dalan ninin).Nia parte husu ba governu atu rezolve lalais folin folin foos ne’e tanba ne’e nesesidade baziku.
Iha uma fuku parlamentu nasional deputadu sira husu governu tenke halo intervensaun ba folin foos nebe sa’e maka’as iha semana liuba.
Deputadu Arsenio Bano kestiona folin foos ne’ebe to’o ohin loron sae ba $25 to $30. Nia husu ba governu atu halo intervensaun.“Se la iha intervensaun husi governu sei hamosu hamlaha boot ba povu Timor Leste,” dehan deputadu Arseno Bano.
Nia husu ba ema sira ne’ebe halo politika intervensaun ba fa’an foos ninian tenki responsabiliza no merese hetan duni investigasaun atu nune esplorasaun ida ne’e labele kontinua iha.“Ita labele uza fali situasaun ida ne’e atu esplora povu, sira la merese hetan tratamentu ida ne’e tanba osan barak ita gasta tiha ona,” nia hatete.
Deputadu Fransisco Miranda Branco haforsa tan katak prosesu sosa foos nee la iha transparensia tanba to’o ohin loron parlamentu nasional difisil tebes hanesan orgaun fiskalizador tuir mandatu koontitusional mos la iha asesu atu hetan dokumentus.“Skandal nasional tanba grupu kikoan ida ne’ebe sosa foos ne’e sai riku matak tiha deit,” Branco hatete.
Entretantu deputadu Adriano do Nascimento hatete katak intervensaun ba presu merkadu ne’ebe timor hola ne’e loos tanba krizi ekonomia mundial.
“Hau bele hatete katak jestaun ne’e ita bele diskute maibe politika hodi aloka osan barak hodi halo intervensaun ba presu merkadu ne’e laos buat aat ida,”dehan nia hodi defende governu.
Sem comentários:
Enviar um comentário