JORNAL BUSINESS TIMOR -- MATADALAN BA DEZENVOLVIMENTU EKONOMIA

6 de junho de 2011

Povu Alemanha Tulun Povu Oe-Silo Enkoraja Komunikasaun Entre Estudante TL no Alemanha

OE-CUSSE—Povu alemanha liu husi escola Pre-Mari Toenisvarst nebe representa husi Jenifer Braun oferese ekipamentu eskola pre-sekundaria nian hanesan materia informativu, armari, livru, pasta, komputador, no sasan desportivu nian.
Kooperasaun entre eskola pre-sekundaria iha Oesilo, Oecussi, Timor-Leste no eskola pre-sekundaria iha Toenisvorst, Alemanha hahu iha Marsu 2010 wainhira estudante sira troka karta atu sira kouinese malu.
Anteriormente, Jennifer Braun, nebe servisu iha Timor-Leste durante tinan tolu (3) no ultimamente iha Ministerio Economia e Desenvolvimento nebe visita eskola durante viagem ofical. “Pontu importante iha katak kooperasaun ida ne’e inisiativa privadu, tama iha ideias atu enkoraja komunikasaun entre estudante sira iha Timor-Leste,” nia dehan.
Baseia ba interese husi parte nain rua, Jennifer fo apresentasaun iha Alemanha fulan Abril nia laran atu esplika lolos konaba situasaun iha Timor-Leste. Nia fokus ba kondisaun ho respeitu ba material eskolar hanesan livrus sira no material aprendizajem ba lingua Tetum no Portugues no kondisaun moris ba estudante sira hanesan armari no pasta.
Estudante pre-sekundaria iha Alemanha komprende katak iha Oe-Silo sasan balun la iha. Sira deside atu organiza eventu iha Alemanha no buka apoiu finanseiru. Iha fulan Novembru 2010, Jennifer simu $5000 ho pedidu atu organiza sasan nebe adequadu no nesesariu ba eskola iha Oe-silo.
Hamutuk ho apoiu husi Representante Ministeriu Economia no Desenvolvimento iha Oe-Cusse, Jennifer konsege finaliza lista de compras no organisa eventu de entrega ohin loron. Tama mos atu rekuinese katak Sekretariu Estadu Juventude no Desportu fo kontribusaun rede voli ball ida no bola sira atu aumenta tan bola no rede sira nebe mai husi fundu Alemanha nian.
Hamutuk ho apoiu husi Kooperasaun Alemania-Timor-Leste (GTZ), Jennifer konsege transporta sasan iha ro husi Dili to’o Oe-Cussi no mos to’o eskola iha Oe-Silo. Jennifer mos sente haksolok katak finalmente nia bele entrega desejos no a boa vontade husi estudante sira iha Alemanha ba estudante sira iha Oe-Silo. Kooperasaun ida ne’e bele kontinua tanba interkambio interkultural hanesan meio ida diiak atu aprende husi mundo no konaba valor sira iha estranjeiru.
“Agora hau hare se’i iha falta buat barak hanesan menus aksesu be,e mos, kondisaun salaun enkontru ne’ebe la diak. Tamba ne’e ba oin ami nia parte sei apoiu nesesita nebe maka estudante sira persija,” Jenifer Braun hateten ba Jornal Business Timor iha Eskola Pre-secundari Oe-silo.
Entretantu, Daniel Maunu Xefi Inispesaun Edukasaun Regional Oe-Cusse hateten iha serimonia ida ne’e entrega ekipamentu atu apoiu ita iha tempu aprendizajem. “Iha serimonia ne’e koalia liu kona-ba oinsa atu hametin ligasaun ho ita nia parserus sira atu nune apoiu ita nafatin iha futuru liu–liu iha area edukasuan ninian,” nia hateten
Iha fatin hanesan, Diretur Eskola Pre-Sekundario Publiko Oe-Silo Anacleto Tolan Senti orgulho no agradese ho apoiu husi povu Alemanha tanba ekipamnetu sira ne’e eskola seidauk iha.
“Hau nudar Directur da Eskola Presecundaria sente orgulhu tebe-tebes tanba ohin loron Eskola ida ne’e hetan apoiu barak mai husi ita nia parserus husi rai liur ne’ebe maka apoiu ita nia prosesu dezenvolvimentu iha area Edukasaun liu –liu iha Oe-silo atu kompleta fasilidade Eskola nian,” Anacleto hateten.
Sorin seluk representanti inan aman estudantes Fransisco de Sousa husu atu kontinua ajuda tamba eskola refere menus tebes fasilidades li-liu kondisaun dormitoria. Tuir Fransisco katak iha fatin dormitoria no salaun enkontru kondisaun ladun diak hanesan mos be’e ba haris fatin la iha, dapur ne’ebe klot, hodi nune ami tein deit iha ai mahon nia okos. (KO-1)

Suspetu Falsifikasaun Dadus Idozus Tama Prizaun

OE-CUSSE—Tribunal Distritu Oe-Cusse hamonu sentensa ba suspeitu nain haat nebe halo falsifikasaun dadus idozus maka Mateus Punef hetan prizaun tinan tolu no suspende ba tinan lima, Henrique do Santos Cunha prizaun tinan tinan tolu suspende ba tinan lima, Alberto Ena prizaun tinan rua no suspende ba tinan tolu no Batista Tafin hetan liverdade.
Julgamentu nebe halao iha loron 26 de Maiu de 2012 nee preside husi juis Alvaro Freitas akompainadu husi husi defensor publiku Calistu Tout, Raimundo de Fatima Efi, no Afonso Lopes husi Ministeriu Publiku nee fo sentensa tanba suspitu nain haat nee halo falsifikasaun dadus maka sertidaun baptismu maibe laos sertidaun original ne'e sei mamuk sidauk iha asina tura ruma no muda tinan iha kartaun eleitoral.
Juis hatete, ida ne’e tuir lei Indonesia no Timor Leste kontra lei 302 no pena tinan tolu no falsifikasaun eleitoral kontr alei 304 alinea rua no artigu 34 pena fulan ida to’o tinan lima. Desizaun nebe foti husi tribunal mai husi akuzasaun husi testamunha nain 36.
Kona ba kaju nebe hamonus entensa ba suspeitu nain haat ebe husi xefe Suku Bobometo, Batista Tafin, sai hanesan mos arguido ida. Nia mos hetan absoluta libre total tamba nia hanesan ema ida la hatene buat ida, la hatene hakerek no la hatene lee. Buat sira nee akontese nia hakarak atu dezenvolve nia povu iha Suku Bobometo maibe la konsege halo tamba kanselamentu husi estadu husi Distritu Oe-Cusse nian.
“Baptista Tafin livre husi kazu ida ne’e tanba nia le’e o hakerek la hatene. Kona ba ami nain tolu ida hetan tinan rua ba tinan tolu (Albertu Ena) nee halo suspensaun prizaun preventiva durante tinan tolu iha liur. Depois hau ho Hendriqui hetan suspensaun prisaun preventiva durante tinan tolu ba tinan lima halao iha liur,” dehan Mateus Punef depois de rona desizaun Tibunal iha Tribunal Distrital Oe-cusse (26/5/2011).
Nia hatetne katak durante iha prosesu prisaun preventiva nee ita la bele komete iha krime, hanesan foin dau-dauk nee. “Kona ba visaun nee hau hanoin inklui hanesan hakmaan ami tamba buat hotu-hotu ita temi dehan katak krime. Tamba nee ami hare uza lei husi Indonesia nian, lei Timor leste nian. Tiur lolos lei Indonesia nian ita tenki tama ba komarka mais ba fali lei Timor Leste nian fo kmaan, ami bele halao iha liur deit duranti tinan nebe ohin fo mai ami.”
Mateus Punef akresenta liutan katak iha parte seluk ami mos sente triste uitoan tamba husi ami nia diresaun ho MSS nian mai liu ba diresaun nasional siguransa sosial nian fo desizaun tamba hakotu no kansela ami nia kontratu durante tinan ida ho balu.
Tuir tribunal katak la husu fali osan kobransa ou kontribuisaun husi povu iha tempu ne’eba ita boot sira halo maibe iha tempu ruma sira hakarak husu sujere se’i halo fali prosesu sai hanesan keixa ida. (KO-1)

Governu Fahe Traktor 2590 Sei Minimiza Grupu Agrikultor

DILI—Direktor Seguransa Alimentar no Minesteriu Agrikultura no Peskas MAP Gil Rangel hatete ho programa fahe tratores, oinsa bele atende seguransa aihan iha rai laran, alende ne’e hanesan dalan ida oinsa bele ajuda povu agrikultor lori fila rai maibe sira mos sei redus grupu ba grikultor atu nune’e bele kuda kuletivu iha tempu hanesan.
Nia dehan, ho programa hirak ne’e oinsa ita bele asegura segunsa aihan iha ita nia rai, maibe realidade hatudu katak iha tinan rua liu ba la iha aihan ne’ebe sustentavel tanba impaktu husi mudansa klimatika no mos ba irigasaun tanba ne’e halo agrikultor barak mak lakonsege halo natar ou toos.
Atu hatan ba kestaun ne’ebe agora ita infrenta ho programa fahe traktor maibe produsaun ba aihan menus. Tanba ne’e nia esplika katak programa fahe traktor ne’e parte ida ka komponente ida, sistema hasae produsaun aihan iha rai laran.
Nia esplika liu tan katak primeru MAP hare mos kona ba irigasaun, segundu oinsa preparasaun rai,ne’ebe komponente perparasaun ba rai inklui mos ba pakote distribuisaun traktor no handtraktor nebe boot, komponente seluk maka presiza fini.
“Agora makina ne’ebe ita distribui barak ona maibe produsaun la sae nee maka hanesan ohin hau dehan nee komponente ida deit husi ita, atu hadia transforma sistema agrikultra husi tradisional ba modernu ida ne’e maka ejijensia husi fahe trator sira ne’e,” Gil hateten.
Alende transforma sistema agrikultor maibe hanesan dalan ida ba povu agrikultor para oinsa bele ajuda, lori fila rai liu-liu ba povu sira ne’ebe maka forsa la to’o atu serbisu, Informa Gil Rangel Ne’ebe haknaaran nudar Direktor Seguransa Alimentar no Hortikultura ba BT, iha ninia knar fatin MAP komoro Dili, tersa 31/05.
Liu husi dadus statistika nebe hatudu katak iha tinan 2006 to’o 2008 produktiva aihan sae, maibe iha tinan 2009 to’o 2010, I 2011 sei koileta tun tanba mudansa klimatika,maibe mudansa klimatika maka afeita liu ba aihan prinsipal hanesan haree no batar ne’e mak sai kestaun, Nia informa.
Tuir nia katak alende ida ne’e maibe kestaun ba sira ne’ebe sira infrenta maka sistema distribuisaun traktor, tanba akontese iha grupu agrikultora sira, tanba traktor ida bele fila rai hectares lima, maibe iha baze bele fila to’o sanulu ba leten, ne’ebe ho ida ne’e maka sai problema tanba kuda kultivu la hanesan.
“Hau hakarak hatete deit katak husi traktor ne’ebe governu fahe ona hamutuk rihun rua atus lima sia nulu resin (2590-liu) ne’e, nee se ita projeta ba fila rai ba iha tinan ida. So ba husi potensia numeru traktor ne’e so bele fila deit aserka tres mil hectares ou kutru mil hectares ne’e to maksimu. Kombina ho segunda epoka sira bele halo intensive ho forsa dada beban kada handtraktor semaksimum ita bele to’o Vinte mil hectares. Ne’ebe durante ne’e ami halo sosializasaun ba agrikultor sira, I kestaun mak nee para oinsa bele utilize traktor ne’e maneira ida ne’ebe sustentavel no mos MAP sei hare no atu minimiza por exemlu criteria ne’ebe ami fo tiha ona hanesan grupu ida ema nain sanulu I ami bele hatun fali ou redus para oinsa bele sustentabilidade ba makina ne’e rasik atu nune’e to’o tempu kuda mos hanesan,” nia hatete.
Alende ne’e nia mos informa liu tan katak governu eside katak pakote fo hand traktores, ba agrikultor deit, governu la tau kustu mantensaun ba handtraktores tanba ami fo hanesan injensaun ou insentivu handtraktor ho folin aserka $ 2500, hanesan subsidiu ida ba agrikultores. Nia husi modalidade handtraktor ida nia halo toos no batar bele fa’an uitoan entaun bele hadia fali traktor ne’e mos kestaun sustentavelidade.
Tuir Nia katak ho traktor kiik, ne’ebe MAP oferese laos katak sai hanesan responsabilidade jestaun manutensaun minesteriu ninian ,maibe ba traktor boot, ida ne’e ,maka sai responsabilidade ba Minsteriu ninian. (E-3)

Inan-Aman Tau Atensaun Maximu Ba Labarik Nia Direitu

DILI—Atu hametin liu tan direitu ba labarik, ita presiza komemora loron Mundial ba labarik sira, tanba ne’e loron (01/06) Comisaun Direitu ba labarik, sei komemora loron ida ne’e, atu nune’e ita labele haluha loron importante ida ne’e.
Comemorasaun loron mundial ba labarik tinan ida ne’e, organiza husi komisaun Nasional Direitu ba Labarik, no hetan apoiu maximu husi 40 Guvernu konstitusional, liu husi Miniteriu hotu, dehan Comisaria Direitu ba Labaraik Adalgiza Ximenes, Sesta (27/05), iha nia serbisu fatin.
Apoia nebe maka sira fo maka hanesan mobiliza reprezentante labarik sira husi distritus 13, husi Oe-Cusse to’o Lospalos, sira responsabiliza ho labarik ho ninia kondisaun hotu inklui konsumu hotu, atu bele be to’o iha Viqueque, atu nune’e sira bele tuir selebrasaun Mundial ba labarik nia ne’e, une’e mos sei konvida reprezentantes labarik sira husi Subdistritu Viqueque nia rasaik atu hamutuk ho labarik sira hotu iha neba.
Nia haktuir tan katak, atividade ne’e sei hala’o loron rua, primeiru iha dia 31 de Maiu, no tuir mai iha 01 de Junhu. Iha 30 de Maiu nee, ami sei hala’o vizita ba labarik sira iha hospital no sei hala’o Kadi Kakutak (certame) ba labarik iha nibel Secundaria no Pre-Secundaria, tanba sira maka sei hala’o promosaun Direitu ba Labarik, hafoin ne’e sei halo mos debate ida konaba direitu ba labarik, nebe dprezenta husi labarik husi distritu sanulu resin tolu.
Nia hatutan, sei halo misa agradesimentu hodi husu misa ida ba labarik hotu-hotu nebe maka mate iha funu ida ne’e, no hafoin kalan ami sei loke mos filme, nebe oferese husi Embaisada Brazil no mos husi UNICEf.
Iha dia 01 de Junhu, dader sei hala’o jogus ba labarik sira, labarik sira husi pre-primaria nune’e mos husi eskola Infantil. Hafoin ida ne’e sei ba serimonia, hanesan fahe premiu ba labarik sira, husi ita nia nai ulun sira Nasinal no Distrtal nia, deois almosu hamutuk.
Nia haktuir tan katak, to’o loraik ami sei lori labarik sira ne’e hotu ba kuda ai-oan, ida ne’e sinal nudar amizade ida entre labarak sira husi distritu hotu, I depois to’o loraik ami sei loke tan filme ida husi fapaun nia, nune’e mos embaizada Japaun ne’e sei hala’o aprezentasauan ida oinsa maka labarik sira ninia amizade ho labarik Timor Leste.
Razaun tinan ne’e ami komemora loron mundial ba labarik ne’e iha Viqueque tanba tinan uluk ami desidi ona Komemora loron mundial ba labarik ne’e tinan ida iha loron rua ba labarik sira ida 20 de Novembru loron komisaun direitu ba labarik sira, entaun ami hakarak focus hanesan ne’e, iha dia vinte de novembru,. Wainhira hau sei komisaria hau nia hanoin katak, iha 20 de Novembru, ami hakarak focus liu ba iha nasional atu hare serbisu saida deit maka guvernu ida ne’e halo ba ita nia labarik sira.
Nia deklara tan katak, tanba saida maka ami hakarak komemora iha Viqueque, tanba Viqueque nee se ita kompara ho Distrtu sira seluk iha Timor leste, nia izoladu, dalan a’at, kareta la dun tama, NGO sira la dun tama nebe sira susar tebe-tebes ba buat hirak ne’e. Tanba nee maka tinan ne’e ami hili atu komemora loron mundial ne’e iha Distrtu Viqueque, atu nune’e labarik sira iha Viqueque mos sente sira nia direitu.
Komisaria ne’e fo nia mensajen, parabens ba loron mundial ba labarik sira nune’e mos ba inan aman sira, tanba ita festeza loron ba labarik la ses husi inan aman no komunidade. Entaun parabens mos ba inan aman sira, ami husu Inan aman no komunidade tau matan nafatin ba labarik sira, respeitu sira nia direitu, tanba sira maka aban bain rua sei tutan jerasaun ida ne’e.
Ne’e duni agora kedan ita tenki fo atensaun ba sira aspeitu oi-oin labarik nia, atu nia moris mai ne’e sai labarik ida nebe maka forte, no forte iha mentalidade atu bele ultra passa ba problema hotu-hotu nebe maka aban bain rua sei mai. Tanba nee maka, inan aman, komunidade, guvernu, estadu, ita hotu-hotu tenki fo liman, kolabora no kontribui iha aspeitu ida-idak nia iha ida-idak nia papel ba labarik ida-ida. (E-10)

Prevene HIV/SIDA Presiza Kontribuisaun Komunidade Tomak

DILI—Komisaun Nasonal Luta Hasoru HIV/SIDA (KNLHS) halo Advokasia workshop Hamutuk ho sosiedade sivil ho tema “Partisipasaun Sosiedade Sivil iha Prevensaun Transmisaun HIV/Aids iha Timor Leste” partisipa husi NGO, sosiedade sivil no mos estudantes universitaria ne’ebe halao iha loron Sesta (27/05) semana kotuk.
Objetivu husi workshop ne’e mak hanesan pasu ida atu hasae konhesementu no konsiensia no responsabilidade ba sosiedade sivil tomak hodi bele partisipa iha programa nasional ba luta hasoru HIV/Sida.
Workshop durante loron ida ne’e halao iha edifisiu sentru Juvenil Taibesi ne’ebe loke Abertura husi Minesteriu da Saude, ne’ebe haknaran nudar Presidente ba programa refere. Iha abertura ne’e presidente Komisaun Nasoinal Luta Hasoru HIV/Sida, Nelson Martins atual ministru Saude Timor Leste , sente orgolhu tebes ho partisipante sira hotu tanba bele fahe informsaun ba malu, bele luta hasoru HIV/AIDS hamutuk ho Komisaun Nasional Luta Hasoru Virus HIV/Sida, iha futuru, atu bele kombate hahalok sira ne’ebe aat.
“Tanba ne’e, hau hakarak husu kontribuisoens barak ba sosiedade sivil, husi media no mos maluk sira hotu liu liu ba joventude sira atu konsidera prevensaun HIV/Sida hanesan parte korupsial ida iha ita nia moris lor-loron, hodi nune’e bele habelar nafatin informasaun HIV/SIDA ba imi nia familia, kolega no mos bakomunidade tomak atu sira mos bele hatene oisna bele proteje sira nia an, sira nia familia no mos ba nasaun ida ne’, ” Nelson Martins husu.
Tuir Nia katak ba maluk sira tenki halo refleksaun, tanba maioria sosiedade sivil NGO, I no mos Minesteriu da Saude maske fakar osan barak, maibe informasaun ne’ebe fahe maka iha Sidade Dili deit, tanba ne’e nia husu ita hotu nia refleksaun.
Alende ne’e nia mos sublinha liu tan tanba ho numeru ne’ebe iha tinan-tinan sempre aumenta ba bei-beik, tanba ne’e nia informa katak ida ne’e laos Minesteriu da Saude ho Parseira sira seluk la halo nia serbisu.
Ne’ebe tuir Nia katak ida ne’e karik kazu ne’e sae duni I ida tanba ita nia stasaun serbisu, maske sira halo programa I ho programa VCCT halo iha fatin bar-barak maibe realidade sei iha nafatin tanba ne’e nia Husu ita nia refleksaun.
“Komisaun ne’e ho ninia mandatu ne’ebe lolos maka fo konselu mandatu kona ba HVI/Sida kona ba oinsa estadu tenke hare fo prioridade no fo atensaun maka’as ba problema ida ne’e. Prinsipal liu, hare husi prevensaun, hare husi kurativu, hare husi aspektu komitmentu politiku, hare mos husi partisipasaun komunidade rasik, hare mos sosiedade ninia kontribuisaun, tanba komisaun ida ne’e sai hanesan komisaun Nasional ba Konselu ba estadu,” nia hateten. (E-3)

Emprezariu 124 Hadau Projetu PDL 19

BAUCAU—Emprezariu Distritu Baucau hamutuk 124 hadau lisuk iha programa PDL, programa dezenvolvimentu local, ba tinan 2011 nebe montante osamentu hamutuk $405.000 .00 hodi halo projetu 19 iha distritu nee refere
“PDD I ho PDD II mesmu montante ne’e boot maibe projeto oituan, ita kompara ba tinan kotuk hamutuk projeto 30 no impresario lokal nebe kompete ba projeto 30 hamutuk imprezario 198. Desizaun koletivo husi ekipa kunjuntu distritu ba projetu 30 nee hodi fo ba impreszariu 55 mak servisu. Ita bele multiplika ba projetu ida ne’e no agora projetuo 19 maibe emprezariu hamutuk 124 mak kompete hodi hadau lesuk ba projeto ida ne’e,” dehan Administrador Distritu Baucau Antonio Augostu Guterres ba Business Timor, Kuarta (25/05).
Nia mos esplika tan katak projetu ba tinan 2011 hamutuk projetu 21 tamba projetu PDD I hamutuk projeto 13, maibe ida oras ne’e lao ona no PDD II hamutuk projeto 8 maibe redus ba projetu hitu. Tan nee oras ne’e total projetu nebe mak sei implementa hamutuk 19 hodi intrega pa emprezariu lokal sira iha distritu Baucau, maibe sei depende ba iha kolesaun ba perfil emprezariu nian neébé tuir kriteria hodi bele implenta programa refere.
Tan ne’e, tuir nia katak projetu 19 nebe imprezario nebe tuir registu iha face premeiro hanesan format Un ba publikasuan ba impresario local sira hodi komete sira nia dokumentus hamutuk 124 emprezariu lokal mak kompete ona sira nia dokumentus.
Nia informa katak ba projeto PDD I no PDD II nebe oras ne’e projeto rua implementa ona maibe administardor nudaer reprezenta governu central sei halo supervisaun no monotoriazasaun ba projetu refere hodi bele susesu .
Nia hateten tan katak obras kontruksaun sivel nebe tama iha lista programa dezenvolvimentu desentralizasaun PDD I & PDD ba tinan fiscal 2011, governu deside hodi entrega ba imprezario lokais nébe’e nia sede iha distritu no subdistritu maka sei implemeta.
Tan ne’e, ba Distritu Baucau lista obras kontruksaun sivil ba PDDI & II mka hanesan Contruksaun irigasaun Dare –Issi, iha Suku Seical Baucau Vila, Contruksaun Cekdam iha program pakote (BIBI) Suku Ostico Subdistritu Vemasse nebe lao ona, Contruksaun Tanki reservatorio bee no kanal irrigasaun Cailelebai, Suku Bahamori Venilale, rehabilitasaun ba eskritorio CNE iha Distritu Baucau, kontruksaun saneamentu latrinas ba komunidade iha Baucau, kontruksaun beé mos sistema gravitasaun iha Aldeia Larifanu, Suco Libagua Laga, Contruksaun beé mos sistema Gravitasaun iha Suku Ossoala Vemasse, Bairo policia Baucau Continusaun, morru hadulas Edifisio DNSMA Distritu Baucau, manumentu iha Subdistritu Quelicai, Monumentu iha Sub istritu Vemasse no Ossoario iha distritu Baucau.
Nia mos hateten katak ba PDD II mak hamutuk projeto 8 nebe oras ne’e hela deit ona projeto hitu mak hanesan contruksaun bée mos sistema gravitasaun iha multi suco, Suku Afaca no Suco Namanei Quelekai, Contruksaun bée mos sistema solar PUMP iha Suco Uailili, Fura bemos instalasaun kanu transmisaun iha hali forma Aldeia Rakoko to’o Reservatorio aderai Baucau Vila, contruksaun be mos sistema gravitasaun iha Suku Alawa-Kraik Subdistritu Baguia, nova contruksaun e rehabilitasaun escola secundario no.1 Baucau ,nova contruksaun I rehabilitasaun escola secundario no.2 Baucau, nova contruksaun I rehabilitasaun (EB) Encino Bazico iha Baucau Vila, no lina distribuisan Triloka Jupri to Bucoli e Uailakama. (R-3)

MED João M. Gonsalves Inagura Edifisiu IADE-CDE Covalima

SUAI—Ministru Ekonomia Dezemvolvimentu João M. Gonsalves Kinta (28/04) inagura edifisiu foun Institut de Apoiu Dezemvolvimentu Empresarial, (IADE) ou Centru Dezemvolvimentu Empresarial (CDE), iha Distritu Covalima, ne’ebe hodi gasta orsamentu hamotuk $ 85.485.83, ne’ebe kaer hosi kompania Estrela Covalima Unipesoal. Lda.

MED haktuir katak ho edifisiu foun ida ne’e iha Covalima importante liu atu fo kbiit ba emprezariu lokal sira iha distritu atu hodi hare povu kbiit laek sira nia moris ne’ebe durante moris ekonomia fraku.
MED husu ba funsionario IADE no povu Covalima atu bele kuidadu didiak edifisiu ida ne’e tanba edifisiu ida ne’e harii atu hare dezemvolvimentu povu nian.
Liu hosi inagurasaun ba edifisiu foun ne’e MED João Gonsalves hat’o ba Business Timor hateten inagurasaun ba edifisiu centru dezemvolvimentu emoresarial iha Covalima, ida ne’e tama ba iha programa governu nian, ne’ebe hosi MED rasik mak kaer, iha area dezemvolvimentu setor privadu planu ne’ebe mak governu iha para atu loke centru dezemvolvimentu empresarial iha distritu hotu.
“IADE prontu atu fo mos ajuda ba emprezario lokal sira wainhira sira presija, maibe tenki servisu halo didiak. Iha tempu badak ne’e sei loke tan centru dezemvolvimentu empresarial iha distritu seluk ne’ebe sei dauk iha hanesan Viqueque, Lospalos no Ermera.
Atu fo apoiu ba sektor privadu, nia hatete primeiru fo uluk informasaun konaba empresarial ba ema sira ne’ebe hakarak atu sai membru empresarial tenke iha hanoin atu halao aktividade empregu propriu.
“Ba ema sira ne’ebe hakarak atu hahu atividade negosio karik hanesan fila liman, ou moris rasik, sira ne’e hotu centru empresarial iha ona ninia programa ne’ebe mak bele fo treinamentu ou iha area gestaun, kontablidade, no seluk tan,” hatutan MED.
Iha fatin hanesan Reprezentante Administrados Distritu Covalima Afonso Nogueira Nahak hateten katak dala ida tan C ovalima hakat passu ida ba oin tan ho edifisiu foun ida ne’e iha Covalima.
“Tanba ho edifisiu foun IADE nian iha Covalima iha ona ida ne’e ami fiar katak dezemvolvimentu bele lao neneik mos bele lao ona ba oin, atu lao ba oin IADE tenke servisu hamotuk ho CCI-TL Covalima, Sosiedade sivil sira mak iha Covalima atu bele hodi kontrola sasan sira mak iha area rurais hotu,” hatutan Afonso.
Hadia Estrada
Iha fatin seluk, povu Zumalai kontinua ejizi governu hadia lalais estrada iha parte Zumalai nian ne’ebe ligasaun Suai-Zumalai, Zumalai Bobonaro, no Zumalai Casa, Ainaro. Tanba oras ne’e daudaun estrada iha parte Zumalai nian ne’e sai a’at grave liu tan tanba estraga husi udan nebe la para rai.
“Tuir populasaun Zumalai katak ho orsamentu geral estadu (OGE) tinan 2011 tau ba iha Ministeriu Infrastrutura, no obras publiku orsamentu boot tebes nusa mak estrada a’at hanesan ne’e sei tur nonok deit ne’e,” dehan Komunidade Thasilin Alarico Bareto ba Business Timor foin lalais ne’e iha nia hela fatin.
Nia husu ba governu tenki hanoin mos povu tanba oras ne’e povu terus barak liu ona, ne’ebe ho razaun ida ne’e governu tenki hadia lalais kondisaun estrada iha parte Zumalai ne’e. Nia hatutan ho kondisaun estrada ne’ebe a’at bele afeta ba ekonomia povu nian.
Nia dehan nudar povu kiik atu halao atividade lor-loron atu hodi asesu ba moris uma kain dalan ida mak estrada, oinsa atu bele fa’an produtu lokal ou animal ruma ba iha merkadu. (ks-1)

Governu Fahe Hand Tracktor Traktor-Nain Esplora Povu Kbiit Laek ho Folin Aas

OE-CUSSE–Distribuisaun Hand Traktor nebe realize husi Ministerio Agrikultura Floresta no Peskas (MAFP) ba povu kbiit laek atu fila rai halo natar no to’os, ida nee hamate povu agrikultura tamba ema sira nebe hetan ona, bain hira maluk seluk presiza atu fila sira nia rai, hand traktor nain sira sempre fo folin a’as ba agrikultores kbiit laek iha area rurais.
Lia hirak nee hato’o husi Membro konselu Sucu Usi Tasae Ricardo Sufa foin lalais ne’e ba Business Timor iha Distritu Oe-Cuss. Nia senti tristi tanba ho maneira hand traktor nain sira nebe hetan ona hand traktor gratuitu husi MAFP, iha terenu traktor nain sira uza fali halo negosiu ba ninia maluk seluk nebe seidauk hetan no tenki selu ho osan boot bain hira fila sira nia natar.
Nia hateten politika governu liu husi MAFP dstribui hand traktor 5 ba grupu natar nain sura iha Suku Usi tasae, ida nee la fo benrfisiu ba agrikultores kbit laek sira tanba bainhira presiza atu fila rai tenki selu folin karun husi $60.00 ba leten.
“Iha hau nia Suku Usi Tasae, Subdistritu Oesilo, Distritu Oecusse, membru grupu organizadu husi MAFP atu fila natar tenki selu $40,00 to’o $50,00, maibe sedauk involve iha grupu agrikultura tenki selu $60,00. Ia nee hanesan oho povu agrikultura iha baze,’’ nia hateten.
Nia mos lamenta grupu agrikultura balun la iha natar maibe simu trator hodi halo negosiu fali. Hanesan povu agrikultura sira iha parte foho la iha natar maibe sira mos simu hand traktor, ida nee kria problema tanba nia uza traktor ba fila ema nian ho folin karun entaun bele kria problema tanba tuir kriteira MAFP Oecusse selu $30,00 no ense mina deit.
Tuir sosiedade sivil distritu Oecusse, Domingus Ati hateten distribuisaun traktor liman husi MAFP ida nee kapaas hodi bele hasae produsaun produtu iha komuidade nia leet maibe presiza hadia sistema iha baze para la bele halo povu balu sai vitima.
Klaru katak traktor ne’e ema lubun kiik ida maka simu entaun ne’e maka barak hamosu persepsaun oin-oin hanesan hand traktor ne’e partidu nian ka aman sarani nian. Tanba nee, nia sujere atu hadia problema refere husi MAFP hodi rekoila hikas hand tractores sira nee atu bele fo benefisiu ba ema hotu liu-liu agrikultores nebe ekonomikamente fraku.
Hatan kestaun nee Directur Agrikultura Floresta Pescas Distritu Oecusse Jose Oki rekuinese katak prosesu distribuisaun hand traktor mosu duni failansu tanba ne’e maka ba oin sira nia parte tun ba iha terenu atu identifika hodi reforsa ho sistema nebe diak.
Total traktor liman nebe maka aloka mai Distritu Oecusse hamutuk 138 no traktor boot hamutuk 20 maka halao ona operasaun hodi fila rai gratuitu ho objetivu atu halo luan tan kampu agrikultura iha area rurais hodi hasae produsaun aihan iha rai laran.
Iha parte seluk Hilario Tikan nudar agrikultor Subdistritu Nitibe, Suku Bene Ufe, Bairo Naktuka iha interese makaas hodi halo luan tan area natar iha area Naktuka maibe iha sira nia grupu laran ho luan rai 20 Hektares sei difikulta sira atu fila tamba seidauk hetan hand traktor atu ajuda sira nia servisu iha area rurais.
“Hau husu ba nai ulun sira iha nasional atu tun direitamente iha bairo Naktuka hodi identifika fatin ida nee atu halo luan tan fatin foun nee atu halo natar. Tanba agora ami komesa hamos ona maibe atu fila rai ida nee dala ruma sei selu hand traktor atu fila,” nia hateten.
Nia haktuir tan katak, natar foun nebe agora dadauk loke iha aldeia Lamasi Naktuka, hamutuk ema nain 15, nebe sei informa kestaun nee ba PPL sira atu buka meus hodi halo proposta ba governu atu halo irigasaun ba natar foun ida nee ho luan 20 hektares, ida nee luan teb-tebes entaun presiza loke luan hodi halo natar. (KO-1).

Stok Mina Menus EDTL Oe-Cusse Hamenus Oras Fornesementu Eletrisidade

OE-CUSSE–Problemas stok mina ba eletrisidade Timor Leste (EDTL) Distritu Oe-Cusse menus, tenki hamenus mos horas fornesimentu enerjia ahi elektrisidade ba konsumedores sira iha Distritu Oe-Cusse to’o deit kalan 24:00 OTL.
Lia hirak nee hato’o husi Cordenador EDTL Distritu Oecusse, Antão Cabal ba Business timor iha distritu Oecusse, Tersa (10/05) iha nia knar fatin Santa Rosa. Nia dehan, kalan tolu ona hahu iha loron 7 Maiu 2011 EDTL redus tempu fornesementu Eletrisidade husi oras 12 ba oras 7 deit tamba oras nee dadaun EDTL hasoru failansu iha prosesu suplai mina husi nasional liu-liu kompania ETO nebe durante nee oferese Mina ba EDTL iha Distritu Oe-Cusse.
Nia hateten, tuir informsaun mina mai tarde tamba kondisaun Ponti Loes la kondusivu ona maka kareta tanki mina hetan Avariasaun no porsesu administrasaun ba transporte bainhira hakat husi rai maran Atambua –Wini Timor Osidental Indonesia.
Nia mos durante nee halao ona koordenasaun ho lideransa masimu EDTL nian iha sentral nasaun TL maibe rezultadu seidauk hetan, entaun atu fornese ahi EDTL ba povu, tenki redus para povu mos la bele senti moris iha nakukun laran.
“Ita labele fornese enerjia eletrisidade hanesan oras babain, tanba hasoru failansu suplai mina. Tanba basea ba ita nia kondisaun interna ita nia komvustivel EDTL menus tebes entaun ami nudar responsabel masimu ba fornesimentu EDTL foti desizaun hodi redus oras fornesimentu ahi ba konsumedores EDTL Distritu Oe-Cusse,” nia akresenta.
Nia informa katak bazei ba realidade stok mina iha tanki EDTL Distritu Oecusse sei la bele atende konsumedores EDTL Oecusse to’o fulan ida nia laran tamba menus teb-tebes sei la uza to fulan.
Hatan kestaun total klientes EDTL Distritu Oecusse, nia dehan, iha tinan 2011 hamutuk 1800 resin husi bairo 3 hanesan Mahata mai to Numbei Suku Costa Sub-Distritu Pante Mkasar maibe, barak maka seidauk rejistu. Entaun kada fulan-fulan, husi nasional haruka mina 50 toneladas deit, ne’e la bele uza to fulan ida. Hanesan iha fulan kotuk EDTL Distritu Oecusse nia gastus sae to 904 kilo wot (KW), nebe agora ita nia kapasidade makina besik hotu, entaun ami serbisu makaas hodi bele rezerve voltajen makina nebe agora iha.
Nia hateten, mina bele to’o fulan ida maibe depende fali maneja hanesan dala ruma lakan tarde iha tuku 7 OTL maibe tuir los tenki lakan iha horas tuku 6, aibe atu maneja mina nebe iha entaun tenki hamenus horas fornesimentu EDTL no loke ahi mos tarte uitoan.
Iha sorin seluk, Maria Noemia Bana nudar kliente EDTL bairo Mahata senti triste tebes tanba durante nee ahi lakan to’o dader san maibe derpenti deit lakan deit to’o 24:00 kalan OTL. Nebe husu ba governu nasional atu bele fornese mina liu husi nasaun vizinu hanesan kompania barak iha Indonesia nebe fa’an mina, entaun governu bele serbisu hamutuk ho sira para hatama mina ba tanki EDTL Oecusse hodi atende ahi eletrisidade ba povu Oecusse.
“Ami agora fulan-fulan selu ona pagamentu ba EDTL distritu Oecusse, entaun dever ami halo ona maibe ami nia deireitu governu tenki garantia hodi ahi bele lakan. Se mate lakan mas nafatin ami selu ida nee hanesan governu hakarak han matak povu nia vida moris loron-loron,” nia hateten.
Nia hateten, Povu Oecusse durante nee sempre hasoru problema oi-oin deit, hanesan agora dadaun Ponte Loes besik atu monu ona entaun governu sentral tenki servisu hamutuk fali ho kompania konvustivel sira seluk iha Kefamenanu ou Atambua para hatama mina mai Oecusse tamba durante nee sasan konstruksaun hanesan Cementi ba projeitu Oecusse, sempre mai husi Atambua ho Kefamenanu-Indonesia.
Jacinta Mendes Guterres nudar kliente EDTL Palaban senti triste teb-tebes tamba ahi lakan husi tuku 19:00 to’o deit to’o 24:00 Kalan ida nee fo impaktu ba sasan elektronika sira hanesan Jelera, TV no selu-seluk tan bele at lalais nebe husu atu ahi Oecusse la lakan to’o 24 horas maibe 12 horas deit mos naton ona ba povu Oecusse.
“Ami durante nee mos senti triste tamba pagamentu selu ona ba EDTL tuir mega watt nebe iha MCB maibe sei ahi mate lakan entaun nudar povu kiik selu saugati deit ba governu. Maibe, ahi lakan la tuir oras fornesimentu nebe determina ona, pior liu tan Ahi Mate Permanente, ida nee hamate povu nia moris iha area rurais,” nia hateten. (KO-1)

Dezenvolve Area Rural CCI Hakbi’it Emprezariu Sira iha Distritu

DILI - Dezenvolvimentu nasional tenki liu husi dezenvolvimentu distritu ida idak tanba ne’e politika Kamara Komersiu Industria (CCI) nian ba iha dezenvolvimentu nasional tenki fo kbiit ba iha empreza sira iha distritu atu atu dezenvolvimentu nasional lao ekilibra iha distritu hotu- hotu.
“So hanesan ne’e mak ita sei atinji dezenvolvimentu nasional ekilibradu ne’ebe distritu ida sei hare rasik ba dezenvolvimentu ba distritu no nia a’an rasik,” koalia Preidente CCITL Julio Alfaro ba Business Timor foin lalais ne’e hafoin husu ninia komentariu.
Nia informa esforsu sira ne’ebe CCI halo liu husi medida ne’ebe halao ona mak hanesan konsolidasaun CCI iha distritu tomak.
Iha programa tekniku hanesan treinamentu ho kapasitasaun ne’ebe lao hare deit ba empreza sira ne’ebe halao sira nia knar iha konstrusaun sivil, hare komesa kedas husi mikro empreza ki’ik halo nusa mak fo kapasitasaun no treinamentu ba sira para halao sira nia knar diak liu ho kualidade.
Ba dezenvolvimentu infraestrutura nian iha distritu ida-idak CCI halao ona estruturasaun ba kompañia ida-idak, halo nusa mak kompañia sira ne’ebe estruturadu ona iha distritu bele forma sira nia konsorsiu.
CCI nia hakarak mos iha subdistritu ida tenki iha mos konsorsiu ida atu nune bele hakbit an no prepara an ho kualidade para bele partisipa ativa iha dezenvolvimenetu iha distritu no subdistritu.
CCI konsolida nia an ho objetivu ida, halo nusa dezenvolvimentu nasional tenki liu husi dezenvolvimentu distritu ida ida. Tanba ne’e CCI hakarak konsolida, hamutuk ho empreza hotu prepara an uluk estrutura no sai hamutuk ona mak hato’o proposta ba governu.
Atu governu iha kriteria iha kebijaksanaan no dekretu lei ne’ebe sei hasai tenki hasai tuir buat ne’ebe komunidade emprezarial ida distritu idaidak hasai.(R1)

CCI Fo Treinamentu Jestaun Ba Emprezariu Manatuto

MANATUTO - Atu hadia no hanorin emprezariu ki’ik sira ne’ebe loroloron moris ho sira nia vida negosiu ki’ik, Camara Comersio Industria Timor Leste liu husi projetu hamutuk halao treinamentu durante loron 4 ba emprezariu ki’ik sira iha Distritu Manatutu.
Diretor Ezekutivu CCI Nasional Etelvino Mousaco hatete trinamentu ne’ebe halo ba emprezariu mikro sira ne’e hanesan premeiru etapa, hahu ho artezenatu.
Objetivu ba treinamentu ne’e atu fo kapasitasaun ba jestaun finaseiru, tanba dala barak empreza ki’ik sira defisil tebe-tebes no laiha koñesimentu ba jestaun finaseiru.
“Dala ruma sira fa’an sasan iha loja, iha kios sira fa’an presu ne’ebe sira hanoin loos tanba sira fa’an sira nia produtu dala ruma karun liu no baratu liu tanba sira la dun hatene lolos konaba jestaun. Tanba ne’e tuir treinamentu ne’e hanesan pasu ida atu hanorin sira lolos atu nune sira bele fa’a sasan sira ho razoavel no sira mos tenki iha lukru uitoan,” Mausaco esplika.
Nia dehan treinamentu refere hanesan treinamentu ne’ebe CCI halo dala uluk ba iha distritu Mantutu no tuir planu sei halo mos ba distritu hotu.
Kordenador programa Hamutuk distritu Manatuto Julio Trindade hatete treinamentu refere hanesan programa dala uluk ne’ebe hanesan ba deit grupu sira artezaun (kerajinan tangan).
“Treinamentu planiamentu finanseiamentu no jestaun ne’e halo uluk ba grupu haat hanesan soru tais, tuku osan mean, seramik, kustura,” hatete nia.
Nia dehan grupu hirak ne’e agora daudaun maske iha ona sira nia produtu, maibe seidauk iha fatin atu fa’an tanba ne’e tuir planu sei hari mos uma ba sira hodi fa’an sira nia produtu.
Iha fatin hanesan vise president CCI Manatutu João Maria de Cristo Rei hatete treinamentu planiamentu no jestaun ne’e importante tebetebes tanba ne’e emprezariu ki’ik ka boot presiza halo hodi nune sira bele maneja sira nia osan ne’ebe sira hetan.
Nia dehan treinamentu konaba jestaun finanseira, iha altura ne’e halo hanesan koñesimentu baziku no agora sira komesa aumenta tan uitoan, no sira mos koalia tiha ona ho organizasaun internasional BFZ Alemaña (Jerman) atu nune sira bele dezenvolve diak liutan kapasidade emprezariu ki’ik sira ba sira nia produtu.
“Hau sempre husu ba sira atu sira kontinua tuir bebeik treinamentu atu nune bele kapasita sira iha jestaun finaseira no jestaun ekonomia,” hatete nia.
Nia informa mos ba jornalista katak agora daudaun CCI Manatutu trasa daudauk ona sira nia programa, hanesan kapasita emprezariu sira iha Mantutu laran, no buka meius hodi servisu hamutuk ho IADE fo treinamentu ba emprezariu sira, segundu ho tipu ida atu rejista emprezariu sira iha Manatutu nia laran atu nunee hatene sira nia emprezariu iha Manatutu laran.
Konaba programa espesifiku iha Manatutu, nia dehan, sei trasa hela planu, tanba tuir lolos tenki iha diskusaun konselhu presidensial. Maibe nia dehan sira iha ona vizaun atu eskreve emprezariu hotu hotu no fo kapasitasaun ba sira.
Tuir lista ne’ebe agora daudaun iha Manatutu katak emprezariu sira ne’ebe hamahon a’an iha CCI Manatutu kuaje 200 emprezarius, maibe ida ne’ebe rezista ona iha CCI Manatutu foin 21.
Nia dehan emprezariu sira iha Manatutu nia laran ne’ebe servisu iha konstrusaun sivil kuaze 200. Ba negosiu seluk hanesan loke toko, loke kios no industria sira mak seidauk halo rejistu hotu tanba emprezariu ba perindustrian foin rejistu 1 no pertokoan foin ida mos 1.(R1)

CCI Prontu Muda Emprezariu Dependente ba Konstrusaun Sivil

MANATUTU- Diretor Ezekutivu Camara Comercio Industria Timor Leste (CCITL) Etelvino Mousaco hatete atu muda dependensia emprezariu timoroan sira ne’ebe agora daudaun barak mak involve liu iha area konstrusaun sivil, CCI sei halo formasaun no treinamentu ba sira atu nune sira bele investe mos iha area seluk.
“Ami prontu atu fo kapasitasaun ba emprezariu sira atu diversifika sira nia negosiu, hodi muda fali sira ba negosiu seluk,” hatete Mousaco ba Business Timor foin lalais ne’e iha Manatutu.
Nia dehan atu hasai no halo emprezariu sira labele butuk hamutuk iha area konstrusaun sivil, CCI sei fo formasaun no kapasitasaun ba emprezariu sira atu nune sira labele dependente iha area refere.
Tuir diretor ezekutivu ne’e katak projetu governu iha loron ida sei hotu tanba ne’e emprezariu nasional presiza iha tan negosiu seluk tanba vizaun CCI atu hasai emprezariu sira nia dependensia husi projetu governu.
“Projetu governu agora mai tanba presiza atu dezenvole lalais nasaun foun ne’e tanba ne’e iha loron ida mos projetu ne’e sei remata,” hatete tan nia.
Atu muda fali sira ba negosiu seluk hanesan hare ba area sira hanesan produsaun ikan, na’an, no emprezariu sira tenki investe osan ne’ebe agora daudaun sira hetan husi projetu ba iha area seluk.
Tanba ne’e nia hatete atu muda mentalidadde ne’e presiza halo kapasitasaun ba emprezariu sira. Presiza halo produsaun ba buat seluk hanesan na’an, agrikultura, no area seluk.
Nia dehan atu emprezariu nasional sira kontinua moris diak entaun tempu ona sira tenki investe iha area seluk.
Tuir informasaun ne’ebe jornal ne’e hetan katak emprezariu sira ne’ebe agora daudaun hamahon an iha CCI-TL 75% mak halao sira nia atividade iha area konstrusaun sivil.
Nia parte mos husu ba emprezariu nasional sira ne’ebe agora daudaun moris ho vida kontrusaun atu komesa ona halo investe ba iha area seluk, tanba depende ba projetu labele halo osan.
“Depende ba projetu ita labele halo osan, ita bele moris, ita bele sosa sasan ita han, no sosa buat ruma ba familia, maibe atu sai diak liutan iha vida emprezariu ita tenki investe osan ne’ebe halo husi projetu ne’e ba negosiu seluk.
“Se ita la investe osan sira ne’ebe manan husi projetu tenki investe iha area seluk,”dehan nia
Nia dehan atu hanorin emrpezariu sira atu halo investimentu iha area seluk presiza mos hare ba sira idak idak ninia kapasidade. (R1)

Asionista BNID Sei Familiarizmu

DILI - Planu governu konstitusional dahaat atu hari Banku Nasional Investimentu no Dezenvolvimentu (BNID) hetan reasaun husi emprezariu no mos politiku sira nebe preokupa tanba konsidera governu la transparante hodi fo informasaun klaru ba timoroan sira sai asionista. Maski BNID ne’e nudar interese nasional hodi haburas no hametin ekonomia nasaun foun ne’e nian, maibe planu ne’e konsidera hili malu deit no nakonu ho nepotizmu ka familiarizmu ba asionista sira.
Prosesu hari banku nasional refere kaer direta husi Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu João Gonçalves. Iha semana liuba ministru rasik hatete sai ba publiku liu husi media nasional sira katak odamatan governu nakloke ba emprezariu nasional seluk ne’ebe atu tau mos osan hodi hari BDIN. Deklarasaun governu ne’e sai preokupasaun emprezariu sira tanba emprezariu timoroan balu seidauk hatene oinsa atu sira mos sai asionista ba banku refere.
Tuir informasaun no nota intendimentu la’os ofisial entre governu ho asonista balu nebe Business Timor hetan katak governu hili no hatudu ona emprezariu timoroan nain rua ne’ebe sai hanesan asionista ba banku ne’e mak hanean Julio Alfaro no Abilio Araujo.
Julio Alfaro rasik konfesa katak nia hili diretamente husi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão. Entretantu Abilio Araujo, emprezariu timoroan nebe susesu iha Portugal ne’e, to’o agora Business Timor seidauk konsege konfirma loloos kona-ba nia involvimentu iha BNID ne’e.
Maski foin lalais ne’e Ministru João Gonçalves deklara katak odamatan kontinua nakloke ba emprezariu tomak atu bele tau asaun ho kriteria osan minimu tenke Dollar Estadu Amerikanu millaun ida (DEA1.000.000), maibe emprezariu nasional sira balu seidauk iha informasaun oinsa mak sira atu involve no sai mos hanesan asionista ba banku refere.
Emprezaria nasional atual Diretora Supermerkadu Jacinto Unipesoal Lda Claricia Lay ba Business Timor foin lalais ne’e hatete to’o ohin loron governu seidauk iha informasaun ida oinsa sai asionista ba BNID ne’e.
“Se ami hetan kesempatan ida ne’e ami mos hakarak. Ha’u senti la’os ha’u mesak maibe emprezariu tomak hakarak. Governu fo oportunidade ida ne’e sira mos hakarak maibe foin daudauk ami rona no ami hare realidade ne’e oin seluk, iha ne’eba hanesan ema ida rua deit mak sai hanesan asionista,” dehan Prezidente Conecting Business and Marketplace to Christ (CBMC) Timor Leste ne’e hatete iha ninia knar fatin Kuluhun, Dili.
Nia dehan, hanesan emprezariu timoroan, nia parte durante nee hetan no rona duni informasaun refere husi kolega emprezariu balu maibe husi governu rasik seidauk iha informasaun ba sira atu sira mos hanesan asionista ba banku refere.
“To’o ohin loron ami mos seidauk hetan karta ruma husi governu, tanba ne’e seidauk loke dalan ba emprezariu seluk,” hatete Claricia Lay.
Claricia nebe nain ba kompañia Ocean Line Unipessoal Lda (fa’an no distributor uniku produtu Wings Indonezia) ne’e mos preokupa ho planu governu nebe adia tan banku ne’e ba tinan 2012.
“Ne’e terlalu menganban, hau la hatene iha governu. Maibe ami emprezariu nafatin iha esperansa hodi hein prezensa banku ne’e atu realiza para oinsa ami bele hetan sistema ida ne’ebe mak fasil ba ami.
“ita nafatin hatete ba governu atu tenki lalais halo prosesu ba banku ne’e,” nia hatete.
Nia fo ezemplu hanesan kuandu tinan ida mak kompañia 200 mak selu jurus ba banku seluk nusa la selu ba banku nasional atu nune jurus ida ne’ebe selu, sira bele sente katak banku nasional bele halo servisu barak iha rai laran.
“Maibe agora durante tinan tolu nia laran ona mak banku ne’e seidauk halao ne’e mak seidauk halao ne’e mos osan hira ona? Ha’u sente katak nasaun balun seidauk aseita ita atu tama ASEAN ne’e ha’u senti buat sira ne’e hotu,” Prezidente Konsellu CCITL ne’e hatete.
Nia dehan iha CCI rasik mos seidauk iha konfirmasaun ida husi governu katak se-se mak atu sai hanesan asionista BNID.
“Ami mos hein hela katak ami emprezariu nasional sira hotu-hotu iha interese boot, tanba banku nasional ne’e mak loke duni, ne’e diak ba ita no diak mos ba ita nia nasaun. Tanba jurus ne’ebe ita hetan ita fo fila ba ita nia rain hodi halo servisu ba ita nia nasaun,” Claricia hatete.
Iha fatin ketak deputada Fernanda Borges hatete prosesu hahu banku deit mosu runguranga ona. Tanba ne’e, tuir eis ministra finansa nebe rezigna an iha governu konstitusional primeiru ne’e, BNID mosu mos nunka dezenvolve ekonomia nasaun ne’e.
Tuir Fernanda Borges, banku estadu ninian povu tomak iha direitu tomak atu sosa mesmu povu iha sen dollar (dollar atus ida) deit mos nia hakarak atu sosa banku ne’e nia bele.
“Ita hari deit banku la to’o ita hari banku mais presiza vizaun ida konaba dezenvolvimentu ekonomiku iha rai laran, ida ne’e mak ha’u la hare iha governu AMP,” nia dehan.
Nia dehan problema atu harii BNID mak governu nia estratejia iha area saida-saida la klaru, oinsa mak tulun ema sira nebe atu empresta no halo nusa mak pakote ba kreditu ne’e lao maibe laos ema husu atu hola kareta ne’e laos dezenvolvimentu ekonomiku.
Nia dehan atu akontese dezenvolvimentu ekonomia iha nasaun ne’e laos tanba atu hari banku maibe tenki iha planu, tenki iha estratejia no koloka mos rekursu ne’e loloos hodi nune bele fasilita asesu ba kreditu banku.
“Agora governu atu estabelese banku ne’e governu maka tenki tau osan mais ami hare buat ne’e la dun tranparente ida tanba iha mos asaun husi privadu. Asionista BDN hanesan segredu boot Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu João Gonçalves, e povu la hatene, entaun ba hili deit emprezariu sira ne’ebe sira nia amigu sira mak tama iha banku ne’e. Ne’e labele,” Fernanda hatete.
Nia husu governu tenki fosai ka anunsia ba povu katak estadu hakarak tau asaun sira ne’e atu nune bele sai nain uitoan ba banku ita nian. Nia dehan asionista laos ba buka fali emprezariu sira ne’ebe agora riku ho projetu sira ne’e atu tau osan no sira mak riku iha rai ne’e, ne’e la loos.
“Intensaun ne’e la loos no ita kria ona elite balun ne’ebe riku iha rai ne’e ho osan estadu nian,tanba ne’e laos partisipasaun ida hanesan ba ema hotu iha rai laran,” hatete Fernanda Borges.
Prezidente Komisaun A PN ne’e hatete se governu la iha vizaun, fo empresta osan mos arbiru deit. Ema empresta ba saida tenke klaru tanba banku ne’e atu tulun ema ne’ebe hakarak kria empreza, no halo ekonomia iha fatin ruma, katak Fernanda.
Tuir nia haree katak timoroan sira nebe tinan hirak liuba kreditu iha banku barak mak hola deit kareta no empreza labele ba oin.
“Hola kareta atu halo saida? Hola kareta atu aumenta produsaun kafe nian ka produsaun hare nian, ka aumenta produsaun aihan, aifuan ka buat seluk ida?” nia kestiona.
Politiku husi Partidu Unidade Nasional ne’e fo hanoin katak banku nasional ne’e aban bainrua harii karik, programa dezenvolvimentu iha area agrikultura, turizmu, industria ki’ikoan sira ne’ebe halo ne’e tenki iha.
“Hanesan peskas hanesan agora daudaun iha Atauro ne’eba potensia boot ida mak ikan, hahan mai husi tasi, presiza tulun atu hare ba sira nia atividade, halo nusa mak sira bele peska no halo nusa mak sira iha sasan fatin atu tau ikan sira ne’e, halo nusa mak sira liga mai Dili, no halo nusa mak sira aumenta mos sira nia asesu alimentar atu ema han diak no sai saude diak,” nia fo hanoin.
Iha fatin hanesan deputadu Manuel Tilman hatete preukupasaun iha fatin barak tenki iha banku, katak asesu ba kreditu ema tenki iha fasilidade atu ba foti osan hodi halao sira nia inisiativa emprezarial.
Nia hatete parlamentu tinan rua liu ba ne’e aprova duni millaun $8,00 atu hari banku dezenvolimentu ida maibe la to’o hari tanba osan balun husi millaun $8,00 ne’e hasai tiha ba mikrofinansa ne’ebe ohin loron sai hanesan banku komersial.
Osan ne’ebe hasai ona husi hari banku ne’e kuaze millaun lima hodi ba hamutuk ho milaun hitu ne’ebe mikrofinansa iha uluk tiha ona.
Iha fali hanoin ida seluk katak BNID ne’e ba duni oin ka lae, komisaun C rasik halo tiha ona seminariu rua konaba banku dezenvolvimentu no investimentu ne’e.
“Hanoin diak atu hari banku ida ho osan estadu nian deit para bele fasilita ema hotu-hotu ne’e hanoin diak. Atu apoiu mos setor privadu ita hari banku dezenvolvimentu nasional, ita tau osan estadu nian no tau osan privadu nian,” nia hatete.
Nia informa katak ida agora hanoin iha ne’e osan estadu nian 51% no 49% privadu nia osan, tanba ne’e estadu nia osan ne’e tenki nakloke ba ema hot hotu. Labele nakloke ba ema rua tolu ne’ebe dehan katak sira iha osan. “Lae, ida ne’e mak ami sei hare hela.”(R1)