JORNAL BUSINESS TIMOR -- MATADALAN BA DEZENVOLVIMENTU EKONOMIA

27 de janeiro de 2011

Estratejia Muda “3%” Lei FP

Seidauk iha Sinal Pozitivu Ba Governu
Planu governu nian atu foti osan minarai nian liu husi porsentu tolu (3%) la la’o ho mulus tuir governu nia hakarak.
Problema mak parte barak tantu husi politiku sira no mos sosidade sivil sei duvida kona-ba governu ida ne’e nia jestaun ba fundus ne’e. Parte balu ta’uk keta halo be osan sira ne’e uza la tuir fatin, la fo benefisiu ba dezenvolvimentu nasaun nian.
Tetu ida mos katak nudar nasaun foun, Timor Lorosa’e seidauk iha esperiensia halo dezenvolvimentu nasaun nian, no oinsa bele halo jestaun ba ninia osan rasik. Ita nia orsamentu depende de’it ba fundu minarai nian.
Governu mos rekoñese katak agora dadaun ekonomia naun petrolifeira (minarai)sei araska. Nebe, se la kuidadu halo jestaun nebe diak bele sai dezastre boot ba povu no nasaun ne’e.
Maski nune’e governasaun nebe lidera husi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ohin loron esforsu maka’as oinsa fundu minarai nebe agora billaun $5,787.18 tau iha Banku Federal Amerika ne’e bele foti liu husi saida mak Lei Fundu Petroliferu determina ona 3% deit.
Agora daudaun Primeiru Ministru komesa la’o ba baze halo konsultasaun ho povu konaba planu estratejiku dezenvolvementu nasional nian. PM Xanana rasik iha ambisaun maka’as atu muda lei FP, para hasai osan hodi investe no bele implementa planu PDN nebe agora dadaun nia halo konsulta.
Governu haree katak bainhira bazeia ba lei FP nebe hasai deit 3%, kuaze osan millaun $430 nebe sei la sufisiente atu implementa PDN. Atu fo apoiu tomak ba planu estratejiku ne’e, bainhira
PM Xanana la’o haleu teritoriu laran, governu liu husi ministeriu finansa buka dalan oinsa estratejia bele foti fundu minarai ne’e liu 3% no hetan apoiu husi parte hotu.
Tanba ne’e durante loron rua, 10-11 Maiu semana foin liuba ministeriu finansa organiza seminariu ida ho titulu Petroleum Fund Management iha Dili Convention Center (eis Mercado Municipal) Dili, nebe konvida peritu jestaun finanseira nian husi nasaun balu. Peritu sira nee reprezentante husi ministeriu finansa Zelandia Foun nian, Australia, no mos Noruega nian.
“Ita presixa duni jestaun nebe diak hodi finansia osan sira ne’e. Se lae ita planu sira ne’e sei la realize, osan fundu petroleum bele hotu,” hatete Ministra Finansa Emilia Pires bainhira loke seminariu loron primeiru nian.
Tuir Emilia, estratejia nebe governu mos espera mak fundu ida nebe tenke sustentavel diak liu tan ba futuru. Tanba ne’e maka ministerio finansas realiza seminariu ne’e husu matenek husi internasional nia hanoin para buka dalan diak ba jestaun fundu petroliferu.
Governu rekoñese tuir ministra hatete, konta fundu minarai billaun $5,787,18 ne’e kompara ho nasaun sira seluk ki’ik liu, maibe ba nasaun Timor Lorosa’e nian konsidera osan ne’e boot. Maibe kbiit Timor Lorosa’e nian atu halo jestaun ne’e sei kuran, presiza estuda esperiensia husi nasaun seluk.
Seminariu durante loron rua ne’e hodi rona tekniku sira nia estratejia oinsa para fundu petrolifeiru ne’e bele dura to’o tinan naruk, la’os iha tinan 20 liu hanesan ne’e osan sira ne’e moos lakon ona. Espera mos atu hasae kapasidade timoroan konaba merkadu finanseiru internasional, jestaun ba fundu no estratejia investimentu husi fundu minarai nebe Timor Lorosa’e iha. Estratejia investimentu sei termina osan hira mak sei halo atu bele finansia orsamentu Timor nian kada tinan. Tuir Emilia, fundu minarai ne’e maka sei determina estratejiku investimentu.
Esforsu governu bolu peritu sira ne’e, realidade sei hasoru dezafiu boot tanba orgaun ida nebe iha kompetensia fo lampu matak alias aprova proposta governu kona ba orsamentu jeral estadu nian seidauk fo respostapozitivu. Liuliu parte opozisaunsira. Governu bele “manan” hodi andalkan deit bloku AMP sira iha parlamentu.
Reasaun kontra mai husi parte uma fukun parlamentu nasional ne’e fosai rasik husi Prezidente Komisaun C Manuel Tilman. Nia hatete Komisaun C hein rezultadu governu husu tulun ba tekniku sira ne’e para halo didiak. Komisaun C sei haree atu aprova ka la aprova.
Nudar prezidente ba Komisaun C nebe trata asuntu ekonomia, finansas no kontra korupsaun, Manuel Tilman afirma katak governu tenke haree mos frakeza nasaun  sira nebe iha ona esperiensia barak hanesan Noruega.
“Ha’u rona kois katak ciquentamcinco (55) iha Noruega maibe sira nia fundu barak sanulu (10) hanesan ne’e lakon, ida-idak sei iha seluk maibe ita nia lae, ita ida deit. Se ita ba kopia ema nian maka ita lakon hotu, ne’e ita tata rai kedas ba ita nia fundu petroleu ne’e no sei impresta tane liman ba ema seluk,” katak Manuel Tilman.
Tuir nia, seminariu ne’e governu buka atu muda Lei Fundu Minarai nian artigu 14 ho 15 konaba obrigasaun sira husi 90% tun ba 75%. Asoens (saham) ne’e hasai husi persentajen 10 to’o 25 pursentu.
Nia fo ezemplu impresta osan husi banku mundial nebe hanesan agora nasaun balun husi Europa nian tata rai hela. Tanba ne’e nia husu ita nudar pais ida husi Azia nian, tuir deit saida maka Azia iha tiha ona.
Tilman husu ba membru guvernu AMP tomak tenki hare didiak lai Lei Fundu Petroliferu maka foin muda lei. Tuir nia haree LFP ne’e funsiona hela, la presiza atu muda.
“Lalika muda tun sae lei fundu minarai nian hodi gasta hotu agora, no labele tane liman ba ema nasaun seluk,” nia subliña.
Nia mos fo dalan katak se hakarak muda lei ne’e, hotu-hotu hamutuk luta maka’as atu k adoras ka paiplain (pipeline) tenki mai Timor para realiza duni planu nebe PM Xanana halo daudauk.
Deputadu ne’e mos preukupa uitoan konaba seminario ne’e katak timoroan barak maka tuir maibe uza ho lingua Ingles, halo ema barak ladun komprende.
Partisipante husi parte balu hanesan sosiedade sivil, governu no mos autoridade sira estadu nian nebe la’os hotu-hotu kompriende lian ingles. Tilman hatete konsiderasaun husi ministra finansas ba kestaun ne’e ladun diak.
Kestaun hanesan hato’o husi reprezentante sosiadade sivil. Joaozito Viana husi Luta Hamutuk hatete: “Ami hare kapasidade asesor ministeriu finansas ne’e lao ladun diak.” Tamba Timor oan barak maka rekursu humanu halo jestaun ba fundu sei fraku hela.
Joaozito mos husu ba governu para lalika muda tun sae lei fundu petrolifeiru ne’e tuir nasaun sira seluk.
Ba jestaun finanseira husi nasaun seluk ne’e Vise Ministru Finansas Rui Hanjam
fo razaun katak jestaun husi nasuan liur uniku uitoan. Nia hatete jestaun fundu petrolifeiru Nova Zelandia, no Australia ho naran board of guard ion hanesan instituisaun tau ba investimentu fundu nian. Maibe iha Australia
uniku tebes, sira mos iha orsamentu hasai tan fali fundu ba infrastruktura, saude, edukasaun nebe ita nian iha Timor jeral liu.
Nia hatete Pension Funds husi Noruega nia modelu jestaun ba fundu petroliferu kauze atu hanesan ho TL nian tamba ita adopta Noruega nian hanesan ministeriu finansas, parlamentu, no iha Banku Central Nours Bank.
“Sistema ne’e maka agora ita uza daudauk ministeriu finansas maka estabelese politika depois banku maka ezekuta politika ne’e. Nebe atu hanesan ho ita nia Ministerio Finansas maka estabelese politika depois BPA maka ezekuta fundus,” dehan Rui Hanjam.
Nia dehan tanba kestaun hirak ne’e hotu mak iha prosesu inklui seminariu ne’e atu hare fila fali Lei Fundu Petroliferu.
Atu reviu lei FP presiza liu prosesu ida atu esplika ba publiku katak tambasa mak tenke halo ajustamentu ba Lei Fundu Petroliferu ne’e.
Governu mos iha planu ba oin halo diversifikasuan ba moeda sira seluk para bele iha mudansa retornu. Nune’e bele halo fundu petroliferu sae tan duke ida deit hanesan agora ita halo bons nafatin iha Banku EstadusUnidus (EUA).
Tuir vise ministru, agora tenke hare atu oinsa bele halo fali investimentu focus ba diversifikasaun investimentu
ba Fundu Petroliferu. Katak ita laos presiza investe deit iha US Dollar iha tejoriu bons iha EUA maibe hanesan Bank Internasional Seclement (BIS) ne’e hanesan fo mandate liu liu BPA.
Tanba ne’e Ministerio Finansas Estabelese politika hatun ba BPA no BPA mak hatudu esternal manajer ida hanesan (BIS) atu tau matan ba fundus refere.
Tanba ne’e maka, tuir Rui Hanjam, agora BPA hatudu external manajer BIS (bank internasional supplement)
halo para atu diversifikasaun ba ita nia fundu petroliferu ne’e.
Maibe, tuir Rui Hanjam, Timor Leste diferensa uitoan ho Noruega maka sira laiha konsellu konsultativu nebe normalmente tenki ezisti para fo sira nia pareser ba parlamentu hodi reviu orsamentu nebe dada husi pursentu tolu (3%) rendimentu sustentavel istimadu nebe maka hasai husi fundu Petrolifeiru (FP) tama ba orsamentu.
“Ita hare iha lisaun nebe maka sira fo katak Timor Leste presiza iha objetivu ida klaru iha ita fundu petrolifeiru,
no sira koalia planu estratejiku tenki kondis ho situasaun.”
Tuir Hanjam kondisaun uluk la hanesan ho tempo agora. Hanesan uluk sei investe iha tinan bons maibe agora laiha. Nia hatete katak ohin loron merkadu finanseiru iha mudansa. Bele ka lae Timor Leste nafatin investe iha bons ka titlu atu oinsa ba futuru investimentu iha fundu petroliferu.
Nia dehan Situasaun Timor Leste iha tempo uluk estabel,maibe agora iha mudansas bot,tanba ne’e presija
halo reviu ba lei fundu Petrolifero,
“Uluk estabel tanba krije monitario ne’e afeta asoens ka equetis maibe la afeta ba mercado bonds.”
Tanba ne’e molok atu to ba iha neba presiza atu hetan esperensia husi peritus sira husi nasaun sira seluk.
Entertantu Kordenador Konsellu Konsultivu Fundu Petroliferu (KKFP) Francisco Maria de Vasconselhus hatete seminar ne’e minsiterio finansas organiza hodi rona opiniaun husi nasaun seluk ba governu para desidi saida maka diak ba fundu petrolifeiru.
“Ami hein governu atu muda lei ba parlamentu nasional, ami hein paraser depois ami hato’o ba parlamentu nasional, lei nee rasik hatete katak iha tinan lima (5) bele muda,” katak Francisco.
Iha mediu Abril liuba Konsellu Konsultativu mos partisisipa enkontru Konsellu Estadu iha Palacio Presidensial
Nicolau Lobato, deskute kona ba dezenvolvimentu fundu petrolifeiru.
Enkontru ne’e hato’o investimentu ba fundu petrolifeiru ba Prezidente Republika kona ba progresu ne’ebe konsege halo ona.
Kordenador Konsellu Konsultivu Fundu Petroliferu ne’e hatete osan minarai nian billaun $5,7 resin iha banku Amerika nebe atu foti liu porsentu 3 ba orsamentu estadu, depende ba proposta governu nian. Konsellu konsultivu nafatin mantein nia pozisaun tuir lei haruka.
Iha parte seluk Deputadu Jose Teixeira husi bankada Fretilin iha Parlamentu Nasional, hatete katak kuandu governu AMP hakarak muda lei fundu petrolifeiru la tetu didiak bele lori kiak mai povu TL.
Nia fo ezemplu rai ida naran Nauru iha Pasifiku Sul nebe uluk tau nia fundus iha banku to’o valor boot. Maibe, estadu Nauru hasai tiha fundus ne’e husi banku no ikus mai merkadu iha nasaun ne’e monu tanba asaun (saham) barak liu maka tama ba Australia.
Tanba ne’e, bainhira governu muda lei FP ho la kuidadu, tuir Jose Teixeira, bele lori TL nia ekonomia sai at liu tan iha futuru oin mai. Nia dehan lei ne’e bele hetan revizaun, maibe tenki halo ho kuidadu.
Governu hakarak muda lei tanba hakarak, investe FP maka’as liu iha merkadu, maibe tuir lei FP bele investe deit 10% iha stock market.
Maibe Teixeira hatete iha merkadu kreditu ninian siguransa minimu liu. Se buat ne’e laiha siguransa, bainhira iha krize ekonomiku global ruma osan nebe iha stock market ne’e bele lakon, dehan Teixeira.
Nia fo ezemplu ema ida nebe ivenste $1 bele lakon to’o 60 centavos, ne’e akontese ona ba rai barak hanesan
iha fundus Norwegia sira ne’e. Nia hatutan katak problema ida mos bainhira hasai fundu petrolifeiru depois
hatama mos iha stock market. Hanesan hasai FP husi banku Federal America nian ne’e risku boot ona ba osan tanba fundus petrolifeiru ne’e. Nune’e mos tanba osan nebe FP iha agora mos seidauk barak, kampu produsaun mina mos ida deit Bayu Undan no ida seluk kiik liu, dehan nia.
Entertantu diretur ONG Luta Hamutuk Mericio
hakara hateten katak atu muda lei FP ne’e laos kestaun importante maibe importante maka kapasidade de ezekusaun bain hira hakarak muda lei refere.(ico)

Sem comentários: