Planu Harii Banku Sentral Prevene Osan Sai, Kontrola Presu Sasan

DILI – Esforsa estadu nian atu aselera harii Banku Sentral Timor Leste nian iha tempu oin mai ho hanoin ida maka atu Timor Leste iha moeda osan rasik, la depende ka uza moeda Dollar Ameriaknu. Bainhira Banku Sentral Timor-Leste iha ona, bele define ona politika fiskal ba sirkulasaun osan tama no sai, no mos kontrola ona sasan nia folin iha merkadu.

Dezvantajen Timor Leste hodi moeda Dollar Amerika halo transaksaun agora ne’e halo osan barak liu ‘dolar’ sai ba li’ur.   Uitoan deit mak hela iha rai laran. Nune’e dezenvolvimentu ekonomia nasional ladun la’o diak.

Vise Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu Cristiano da Costa fo nia hanoin hirak ne’e bainhira sai nudar orador iha seminariu nasional ne’ebe realiza husi Peace Dividend  Trust, semana liuba  iha Hotel Timor.

Iha seminar ho tema “Dezafiu Dezenvolvimentu Ekonomia Timor  Leste” ne’e, Vise Ministru Cristiano da Costa hatete  ita nia dezenvolvimentu ekonomia rai laran la lao diak tanba uza Dollar Amerikanu.  Nia fo razaun tanba sasan hotu-hotu husi buat ki’ik to’o ba buat boot sei depende ba importasaun husi nasaun seluk. Kada tinan osan ho porsentu ne’ebe boot halai sai hotu ba estranjeiru.“Hau soe dezafiu ida ne’e ba publiku, maluk sira la brani, hau brani. Dezenvolvimentu ekonomia la lao tanba ita uza Dollar Amerikanu  tanba ne’e osan tenki sai hotu setenta  porsentu (70 %) ou bele liu tan,”dehan Cristiano.

Tuir nia katak difikuldade boot ba dezenvovlimentu ekonomia TL mak   sasan barak liu importa   husi nasaun seluk. Nia hatete tuir  dadus katak  importasaun  rihun atus ida resin  no eksporta  mais ou menus rihun limanulu  deit tanba ne’e mak  sai hanesan dezafiu bot ida ba dezenvolvimentu ekonomia.

            Tanba ne’e nia dehan governu ida ne’e hare daudaun ona  atu hari banku sentral ne’ebe oras ne’e daudaun diskute ona iha parlamentu nasional maske sei lao neneik.Tuir nia haree katak traballador sira nasional ho internasional,  traballador internasional barak liu.“Pedreiru mos ita importa, asesores balu kaer laptop tun sae manan oitu mil dollars nove mil dollars. Ita nia situasaun mak ne’e tanba ne’e sira sai ba estranjeiru osan sai hotu ba estranjeiru,”dehan vise ministru ne’e.

Entretantu Ministra Finansa Emilia Pires hatete katak politika hatur banku sentral sei kontrolu folin sasan iha merkaduria relasiona ho presu merkadu ne’ebe to’o ohin loron sempre haksoit ba mai.

“Banku sentral ne’e nia kna’ar prinsipal  mak hanesan tenki tau matan bá estabilidade presu iha merkadu,” dehan Ministra  Emilia ba jornalista sira iha PN, Kuarta (2/03), hafoin partisipa iha diskusaun espesialidade Lei Banku Sentral iha komisaun C parlamentu nasional.

            Diskusaun lei ba banku sentral ne’e halao  diskusaun dala rua ona iha komisaun C no to’o ohin loron diskusaun ne’e lao kuaze  to’o ba artigu sanulu resin husi artigu  80 nebe iha.

Tuir  Emilia katak politika ne’ebé foti  mak  atu halo kolaborasaun ho governu para tau matan bá sasan sira ne’ebe to’o ohin loron ninia folin sempre aumenta ba beibeik.

Emilia hatete, diskusaun lei banku sentral ne’e hala’o iha semana kotuk maibe seidauk hotu, tamba la’os buat fasil, tanba ne’e ninia diskusaun tenki lao neineik.Nia hatete tan  nasaun independenti tenki iha Banku Sentral, tanba Timor Leste durante tinan 10 maibe iha deit instituisaun ida ne’ebé bolu Autoridade Bancaria e Pagamento (BPA) tanba ne’e presiza iha duni banku sentral.“Ita nia BPA (Banking and Payment Autority) tenki tranforma bá Banku Sentral hanesan banku iha bá banku sira hotu, tamba sira mak tenki tau matan bá banku sira hotu,” dehan Emilia.

Politika hari’i bnaku sentral ne’e, dehan Emilia, pasu ne’e importante tebes, tamba bele tau matan bá politika monetaria.Timor Leste, nia hatete, seidauk iha politika monetaria tamba kaer dadauk Dollar Amerikanu, maibe bá futuru presiza haree fali osan Timor ninian.

Aliende ne’e, dehan Emilia, banku sentral halo tenki iha autonomia para halo servisu hanesan tau matan bá politika monetaria, finanseira nasaun ne’e nian no sei tau matan bá banku sira hotu iha Timor Leste.“Importante mak tau matan bá folin sasan iha merkadu ninian, ida ne’e tenki tau matan bá inflasaun ne’e hotu maibe la’os halo servisu mesak deit, maibe ho kolaborasaun ho governu nian,” hatutan Ministra.

Iha sorin seluk Prezidenti komisaun C, Manuel Tilman hatete iha konstituisaun artigu 143 ne’ebé dehan katak estadu iha obrigasaun atu hari’i baku ida ne’ebé tenki deside politika kona-ba finanseira no monetaria hamutuk.Tilman hatete , lei banku sentral sira deskuti ona to’o iha artigu 12, maski nune’e sei deskuti ho  orgaun Banku Sentral ne’ebé sei la bolu prezidente no director jeral  maibe sei bolu Governador do Banco Central.

Nia informa liu tan katak hatur tiha   banku sentral mak fó linsensa mós bá banku sira seluk hanesan Banco Nacional Ultramarino (BNU), Mandiri no ANZ.Tanba ne’e nia hatete  wainhira banku sira ne’e mak la kumpri lei Timor Leste  nian, Banku Sentral bele hasai lisensa ne’ebé sira iha.(R1)