DILI – Haree ba realidae folin mina-sunuk (bahan bakar) hanesan gazol, gazolina, no minarai iha merkadu mundial, fo impaktu mos ba sasan nesesidade baziku sira seluk nia folin. Mina-sunuk nebe folin sa’e sei hamosu inflasaun, katak sasan seluk nia folin iha merkadu sei sa’e maka’as tuir folin mina iha mundu.
Dr. Lucas da Costa, matenek area ekonomia nian nebe mos atual Reitor Universidade da Paz (Unpaz) fo hanoin ida relasiona ho folin mina mundial nebe agora sa’e maka’as. Folin mina ba koreiu Abril nian sa’e sai US$103,66 pur barel iha bursa New York no fahan iha level US$103,12 pur barel semana liuba iha Singapura. Folin mina iha Timor Leste mos agora sa’e ba $1.05 to’o $1.10 pur litru iha semana rua ikus nian.
Haree ba situasaun nebe halo inflasaun ameasa ona Timor Leste, Dr. Lucas fo hanoin ba governu tenki hamosu ona subsidiu mina iha nasaun ne’e. Dr. Lucas nebe atual deputadu parlamentu nasional ne’e hatete, governu tenki halo eskema ida hodi halo intervensaun folin mina iha merkadu. Maibe nia dehan, intervensaun governu nian la signifika atu regula folin mina. Intervensaun ne’e katak atu fo subsidiu ba mina iha nasaun ne’e hodi antisipa folin mina nebe sa’e.
“Governu tenki hamosu eskema ida hodi bele halo intervensaun iha merkadu mina nian, tanba hau fiar katak iha tempu la dun naruk mina nia folin sei aas tebetebes,” dehan Lucas foin lalais ne’e iha Uma Fukun.
Tuir nia katak sekuandu mina nia folin mak kontinua aas, sasan hotu-hotu nia folin iha nasaun ne’e sei aas tebe tebes. Tanba sasan hotu-hotu agora sosa husi rai seluk mai, ninia folin sa’e maka’as ona tanba ne’e sasan nesesidade baziku mos nia folin tenki karun ona, molok to’o mai iha TL.
“Ita bele imajina ona katak folin mina ne’e sa’e ninia impaktu sei konaba ba estudante sira tanba sira labele ba eskola tanba folin transpote publiku sira sei aas, ema sira fila liman mos labele fila liman ho diak tanba sasan nia folin aas hotu no ita sei monu iha inflasaun ne’ebe aas tebe-tebes,” hatete nia
Hanoin hanesan hato’o husi Antonio Carceres, dosente ekonomia Universidade Nasional Timor Lorosae. Tuir Carceres, atu antisipa folin mina (bahan bakar )governu ida tenki hanoin ona atu tau osan ba subsidiu mina nian atu nune bele antisipa.
“Se la iha antisipasaun folin sasan baziku(sembako) sei sae makas,”dehan nia foin lalais ne’e
Nia dehan Timor leste maske nasaun ne’ebe iha mina barak maibe seidauk iha produsaun rasik no mina sira ne’ebe agora daudaun uza mai hotu deit husi rai seluk.
Tuir niak katak folin mina ne’ebe aas ne’e sei afeita husi nasaun hotu hotu tanba ne’e presiza duni atu halo antisipasaun.
Entretantu estudante Finalista Universidade Nasional Timor Lorosae fakuldade agrikultura, departementu sosio ekonomia Abrão da Costa hatete nasaun foun ne’e presiza duni hamosu subsidiu mina hanesan.
Tuir nia katak atu antisipa presumina mundial governu tenki prepara ona subsidiu. Tanba sei hamosu subsidiu mina, roda ekonomia sei lao ho diak,tanba iha mina buat hotu sei lao ho diak.
Dr. Lucas iha parte seluk informa mos katak mina ohin loron ninia folin kontinua sae maka’as tanba rai sira ne’ebe produs mina barak iha Mediu Oriente (Timur Tengah) hanesan, Nasaun Egiptu, Libia, Kuwait, Arabia Saudita, sira iha desturbasaun ka funu, tanba ne’e sira la ke’e mina barak hanesan baibain, no mina ne’ebe sira ke’e mos tun ona ba 1/3.
Nia dehan iha duni rai ida bot hanesan Venezuela ne’ebe ke’e mina barak no produsaun ne’ebe boot maibe la to’o atu taka produsaun mina ne’ebe mundu presiza. Alende ne’e mos tanba mosu dezastre boot tsunami nebe Japaun hasoru.
“Mina sei menus iha merkadu, tanba nasaun Japaun ne’ebe foin dadauk ne’e hetan tsunami boot no estraga tiha sentral energia nuclear. Ita imajina ona katak Japaun hanesan rai ida industrializadu, industria ne’ebe boot no barak sira sei presiza mina barak hodi halao sira nia industria,” Dr. Lucas hatete.
Tanba tuir Lucas katak uluk Japaun hetan energia husi sentral nuklear, maibe agora sental nuklear aat entaun sira tenki uza mina barak hodi halao sira nia industria.
Iha fatin hanesan deputadu bankada Fretilin Jose Texeira hatete kestaun subsidiu ne’e kestaun ida ne’ebe difisil.
“Hau hanoin kestaun subsidiu ne’e kestaun ida ne’ebe difisil, ita lalika hare liu ba ida ne’e,”dehan nia.
“Ba ha’u problema ho folin mina ne’e oin seluk fali tanba iha ita nia rai ne’e iha oportunidade ne’ebe diak iha tinan tolu hat liu ba no iha orsamentu barak maibe seidauk iha fatin ida atu hatama mina.
“Uluk koalia barak katak atu dada investor mina barak atu tama ne’e importante,maibe la halo,agora daudaun atu halo importasaun mina mai iha Timor,maibe tanki sira ne’e ki’ik hela no tanki sira ne’e mos pertamina nian entaun la bele halo buat ida,”dehan nia
Tuir nia katak Lolos TL presiza atu prepara no iha stok nasional ,atu iha stok nasional iha fatin fatin atu shokes ne’e labele afeita ba folin mina iha rai laran.
Problema folin mina kontinua sae makas iha nasaun foun ne’e tanba TL depende makas liu ba impotasaun, dalaruma semana semana mak halo importasaun mai tanba ne’e folin mina sempre aas liu nasaun sira seluk.
Tanba ne’e nia hatete katak kestaun subsidiu la dun importante maibe presija infraestrutura atu hatama mina mai iha nasaun foun ne’e.
“Hau bele dehan kona ba problema mina ne’e iha relasaun ho folin iha mundu maibe ita nia mina sempre karun liu ema nasaun seluk,tanba iha failansu politika enerzetika iha rai ina ne’e ninian,”hatete
Nia dehan Timor leste rasik nasaun ne’ebe produtor ba mina iha tasi Timor tanbasa mak ita rasik seidauk ssidauk benifisia ba buat ida ne’e,kestaun mak politika enerjetika la book an. (R1) 
Sem comentários:
Enviar um comentário