Sei Hatama TL Ba Krizi Finanseira
DILI–Bainhira governu iha hanoin atu empresta osan diak liu husu ajensia internasional hanesan Banku Mundial ka Asia Development Bank. Labele impresta osan husi area komersial ka nasaun seluk tanba ida ne’e sei hatama Timor Leste ba krize finanseira iha futuru.
Deputada Fernanda Mesquita Borges hatete lia hirak ne’e relasiona ho politika IV governu konstitusional
nian hanesan Primeiru Ministru Xanana Gusmao deklara foin lalais ne’e iha nia vizita ba Republika Popular Xina katak Timor Leste sei halo imprestimu husi nasaun Xina.
“Ha’u sujere se governu hare katak se presiza impresta, impresta husu ajensia internasionais hanesan Banku Mundial, ADB sira liu husi imprestimu de konsesaun labele ba iha area komersial, banku komersial ka nasaun sira seluk tanba todan liu ba ita, bele hatama ita iha krizi finanseira futuramente,” dehan eis ministra Finansa primeiru iha east Timor Transitional administration (ETTA) no governu kontitusional primeiru nian ne’e ba Business Timor foin lalais ne’e iha Uma Fukun.
Iha fatin ketak Vise Dekanu Fakuldade Ekonomia Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL) Filipe Mendes Pereira fo hanoin katak iha kestaun rua, ita presiza impresta bainhira ita laiha osan, kestaun seluk bainhira ita impresta osan tenke iha planu halo investimentu atu bele hetan lukru iha futuru.
Haree ba kestaun rua ne’e, tuir nia hanoin, Timor Leste la presiza impresta osan tanba agora ita iha osan barak kuaze billaun $6 resin.
“Hanesan ema baibain kuandu la iha osan no hanesan iha uma kain karik laiha osan bele halo impresta ema seluk ninian atu nune bele halakan nafatin nia ahi matan, maibe problema governu Timor Leste iha tinan 2002, 2003 ne’e ita halo impresta karik ne’e bele loos. Maibe to’o ohin loron ne’e ita hakarak
atu halo imprestimu maibe ita hare ba ita nia osan ne’e iha banku central de amerika mos iha seis bilhoes
resin,” nia hatete.
“Kestaun seluk mak agora tanba saida mak ita tenki halo impresta? Ita imprestu mak alokasaun orsamentu ba iha invetimentu atu iha futuru bele hetan fali lukru husi ne’eba hanesan fasilidade komun ninian hanesan ponte, estrada area rurais no mos area turismu no investe iha BUMN, loke perusahaan perusahaan sira ne’e entaun bele lao,” Filipe hatete tan.
Nia hatete bainhira ita impresta atu halo konsumtivu deit mak sei sai hanesan problema. Nia hatutan imprestu atu halo investimentu atu aban bairua ita mos hetan fali lukru husi ne’eba ekonomikamente bele fo benefisiu.
“Maibe problema mak razaun saida mak ita bele impresta tanba ita mos iha osan,” lamenta akademiku
ne’e.
Lia hanesan ho Filipe, Deputada Fernanda Borges hatete tan katak problema timor nian agora osan iha naton laos millaun ba millaun deit maibe billaun tiha ona.
“Timor nian agora osan iha naton, la’os milhoes ne’e lae, maibe ita pelumenus iha osan um bilhão iha leten mak ita bele iha asesu ba osan ne’e hodi gasta,” nia hatete.
Tuir Fernanda Borges, atu gasta osan tuir prioridade atu benefisiu povu ne’e mak problema, segundu problema mak oinsa governu atu gasta osan ne’e trasparante ho didiak. Presiza kria kapasidade iha governu tanba tuir nia haree osan tinan-tinan PN aprova aumenta nafatin maibe governu rasik la konsege gasta osan ne’e.
“Mesmu sira gasta mos sira gasta la ho didiak tanba ita la hare rezultadu final ne’ebe fo benefisiu duni ba pavu,” katak eis ministra finansa ne’e.
Tanba ne’e nia fo hanoin ba governu diak liu hadia lai buat balun molok tama ba imprestimu.
“Primeiru ami parlamentu iha komitmentu ona atu hadia lei jestaun finanseira atu ita bele halo lei ne’e iha boas pratikas atu nune governu bele ezekuta orsamentu ne’e didiak. Segundu problema boot iha nasaun mak buat ida aprovazionamentu ne’e prokrurament ne’e ita tenki identifika saida mak la diak iha ne’eba, falta de transparensia kontratu sira ne’e, la iha kualidade, karu tebetebes no husu osan boot tebe tebes atu halo konstrusaun ba buat ruma e tamba buat sira ne’e hotu falta de kompetisaun falta de regra ne’ebe bazeia
ba boas pratikas no buat barak ne’ebe halo katak area prokiument ne’e lao la diak,”dehan deputada Fernanda Borges.
Nia dehan PN presiza kaer prokurament nia lei sira ne’ebe agora envigor ne’e hadia hotu halo baze lei ida hodi regula prinsipiu balun iha ne’eba para governu bele dekreta ho didiak tanba ne’e importante molok tama ba iha dividas.
Tuir nia katak molok tama iha dividas mak ita seidauk iha jestaun finanseira ne’ebe diak ita sei la iha aprovizi- onamentu ne’ebe diak maske ita ba impresta osan mos nafatin deit tanba impresta osan tenki iha ema ida mak gasta.
“Agora procurament mos ita mesak mak halo mos la fo susesu diak tanba ita nia kapasidade atu halo la dun forte ba projetu boot. Ne’e mak hau husu governu servisu ho agensia internasional ida hanesan ADB ou ba buka agensia internasional ne’ebe diak ninian iha mundu hanesan Crayon Agency, halo mos procurament kaer sira para halo tuir boas pratikas internasional atu nune projetu boot ne’ebe governu tau iha planu estratejiku ne’e bele realiza duni ho didiak. Se lae gasta osan barak maibe rezultadu kualidade la iha, projetu sira ne’e povu sei la hetan benfisiu husi ida ne’e e kresimentu ekonomiku mos la iha,” nia hatete
Tuir nia ita atu impresta ne’e ita la ba banku komersial ka ba nasaun ida hanesan Xina ka nasaun se-se deit.
“Ita ba mak institusoens nasional hanesan ADB ka Banku Mundial, ita husu sira,sira fo konsesoens
ne’ebe halo Kaman pagamentus ba osan sira ne’ebe ita impresta ne’e,jurus mos Kaman atu ita labele selu osan baralk liu,se lae ita nia osan mina ne’e barak liu sei selu hotu ba divida,I pior liu se ita deve tiha hotu ita gasta la diak lahetan rejultadu,Ita selu tan osan mina ne’e tenki sai nafatin ba selu divida ho tan funan sisra ne’e hotu e rezultadau povu la hetan inftraestrutura iha nasaun ne’e.”
Tanba ne’e nia dehan ne’e sei tau tusan bot ba jerasaun foun no tusan ne’e nune hela deit tanba jurus kontinua aumenta no timor sei sai hanesan nasaun sira ne’ebe failadu.
Filipe Mendes mos fo hanoin hanesan katak se governu Xina fo imprestimu ne’e ho nia lukru ki’ik ita bele impresta maibe ninia lukru ne’e mak ninia persentajen aas liu lukru ne’ebe estabelese iha mercadu de ekonomia konserteza labele fo lukru ba TL.
Alende ne’e nia mos husu ba governu se halo duni imprestimu presiza mos rekursu umanus husi Xina nian relasiona ho rekursu umanu timor nian ne’ebe seidauk naton atu kaer osan no halo mos planu dezenvol-vimentu ne’ebe diak. Nia dehan razaun nia hatete ida tanaba relasiona ho programa governu nian ba fos subsidiu MTCI ne’ebe tinan tolu ona mos sidauk rezolve tanba ne’e halo imprestimu presiza mos rekursu umanu husi Xina.
Hatan ba ho politika imprestimu ne’e sei rai hanesan tusan ba jerasaun foun, Filipe dehan se ita kria tusan ba jerasun foun wainhira osan ne’e mai ita nauk tiha,tanba ne’e nia dehan dalabrak nia kolia katak satanas bele sai abut ba ema mukit sira iha rai laran tanba it abele dehan satanas nia hahalok mak hanesan hakarak nauk, hakarak sai bot no ema seluk sai sira nia vitima no nauk ema lubun oan ida mak bele aproveita no ema barak mak hanesan vitima sira lubun oan ne’e.
“Se ita la muda ita nia hahalok ne’ebe hanesan satanas nia hahalok ne’e hau hanoin satnas se sai nafatin abut ba ema timor ne’e I sei halo tusan ba jerasaun ne’e,”dehan nia
Entretantu Presidente parlamentu nasional Fernandu Lasama de Araujo konkorda ho politika xefe governu Xanana Gusmao ne’ebe deklara katak Timor Leste presiza halo imprestimu iha nasaun Xina hodi hao dezenvolviventu nasaun ne’e maibe tenki kuidadu ba nia implementasaun.
“Ita hakarak atu aselera ita nia dezenvolvimentu ita tenki iha osan, osan ne’e mak ita fo fiar ba governu ida ne’ebe deit mak kaer ukun iha nasaun ida ne’e,”
Tuir presidente ne’e katak Timor Leste presiza duni osan atu halo dezenvolvimentu se hetan duni imprestimu husi governu Xina.
“Ha’u nia hakarak ne’e mak osan ne’e mai tenki jere ho didiak, proposta ne’e tenki klaru, planu ne’e tenki klaru, katak osan ne’e mai atu halo aeroportu entaun aeroportu ne’e kustu hira no depois tenki halo estudu ida ba ekonomikas,” Lasama akresenta.
Nia hatete atu hari aeroportu ne’e ita investe no depois ita income atu nune bele hetan fali osan husi aeroportu ne’e ba tinan primeiru ne’e hira no segundu ne’e hira atu nune bele fo esperansa ba povu katak osan ne’e laos tau deit maibe hanesan mos investimentu ida .
“Tau iha ne’eba tinan sanulu osan ne’e mak selu fali osan ne’ebe tama husi reveniu husi aeroportu ne’e mak selu fali osan ne’ebe ita impresta ne’e para povu ne’e rona klaru,”dehan presidente ne’e.(R1)
DILI–Bainhira governu iha hanoin atu empresta osan diak liu husu ajensia internasional hanesan Banku Mundial ka Asia Development Bank. Labele impresta osan husi area komersial ka nasaun seluk tanba ida ne’e sei hatama Timor Leste ba krize finanseira iha futuru.
Deputada Fernanda Mesquita Borges hatete lia hirak ne’e relasiona ho politika IV governu konstitusional
nian hanesan Primeiru Ministru Xanana Gusmao deklara foin lalais ne’e iha nia vizita ba Republika Popular Xina katak Timor Leste sei halo imprestimu husi nasaun Xina.
“Ha’u sujere se governu hare katak se presiza impresta, impresta husu ajensia internasionais hanesan Banku Mundial, ADB sira liu husi imprestimu de konsesaun labele ba iha area komersial, banku komersial ka nasaun sira seluk tanba todan liu ba ita, bele hatama ita iha krizi finanseira futuramente,” dehan eis ministra Finansa primeiru iha east Timor Transitional administration (ETTA) no governu kontitusional primeiru nian ne’e ba Business Timor foin lalais ne’e iha Uma Fukun.
Iha fatin ketak Vise Dekanu Fakuldade Ekonomia Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL) Filipe Mendes Pereira fo hanoin katak iha kestaun rua, ita presiza impresta bainhira ita laiha osan, kestaun seluk bainhira ita impresta osan tenke iha planu halo investimentu atu bele hetan lukru iha futuru.
Haree ba kestaun rua ne’e, tuir nia hanoin, Timor Leste la presiza impresta osan tanba agora ita iha osan barak kuaze billaun $6 resin.
“Hanesan ema baibain kuandu la iha osan no hanesan iha uma kain karik laiha osan bele halo impresta ema seluk ninian atu nune bele halakan nafatin nia ahi matan, maibe problema governu Timor Leste iha tinan 2002, 2003 ne’e ita halo impresta karik ne’e bele loos. Maibe to’o ohin loron ne’e ita hakarak
atu halo imprestimu maibe ita hare ba ita nia osan ne’e iha banku central de amerika mos iha seis bilhoes
resin,” nia hatete.
“Kestaun seluk mak agora tanba saida mak ita tenki halo impresta? Ita imprestu mak alokasaun orsamentu ba iha invetimentu atu iha futuru bele hetan fali lukru husi ne’eba hanesan fasilidade komun ninian hanesan ponte, estrada area rurais no mos area turismu no investe iha BUMN, loke perusahaan perusahaan sira ne’e entaun bele lao,” Filipe hatete tan.
Nia hatete bainhira ita impresta atu halo konsumtivu deit mak sei sai hanesan problema. Nia hatutan imprestu atu halo investimentu atu aban bairua ita mos hetan fali lukru husi ne’eba ekonomikamente bele fo benefisiu.
“Maibe problema mak razaun saida mak ita bele impresta tanba ita mos iha osan,” lamenta akademiku
ne’e.
Lia hanesan ho Filipe, Deputada Fernanda Borges hatete tan katak problema timor nian agora osan iha naton laos millaun ba millaun deit maibe billaun tiha ona.
“Timor nian agora osan iha naton, la’os milhoes ne’e lae, maibe ita pelumenus iha osan um bilhão iha leten mak ita bele iha asesu ba osan ne’e hodi gasta,” nia hatete.
Tuir Fernanda Borges, atu gasta osan tuir prioridade atu benefisiu povu ne’e mak problema, segundu problema mak oinsa governu atu gasta osan ne’e trasparante ho didiak. Presiza kria kapasidade iha governu tanba tuir nia haree osan tinan-tinan PN aprova aumenta nafatin maibe governu rasik la konsege gasta osan ne’e.
“Mesmu sira gasta mos sira gasta la ho didiak tanba ita la hare rezultadu final ne’ebe fo benefisiu duni ba pavu,” katak eis ministra finansa ne’e.
Tanba ne’e nia fo hanoin ba governu diak liu hadia lai buat balun molok tama ba imprestimu.
“Primeiru ami parlamentu iha komitmentu ona atu hadia lei jestaun finanseira atu ita bele halo lei ne’e iha boas pratikas atu nune governu bele ezekuta orsamentu ne’e didiak. Segundu problema boot iha nasaun mak buat ida aprovazionamentu ne’e prokrurament ne’e ita tenki identifika saida mak la diak iha ne’eba, falta de transparensia kontratu sira ne’e, la iha kualidade, karu tebetebes no husu osan boot tebe tebes atu halo konstrusaun ba buat ruma e tamba buat sira ne’e hotu falta de kompetisaun falta de regra ne’ebe bazeia
ba boas pratikas no buat barak ne’ebe halo katak area prokiument ne’e lao la diak,”dehan deputada Fernanda Borges.
Nia dehan PN presiza kaer prokurament nia lei sira ne’ebe agora envigor ne’e hadia hotu halo baze lei ida hodi regula prinsipiu balun iha ne’eba para governu bele dekreta ho didiak tanba ne’e importante molok tama ba iha dividas.
Tuir nia katak molok tama iha dividas mak ita seidauk iha jestaun finanseira ne’ebe diak ita sei la iha aprovizi- onamentu ne’ebe diak maske ita ba impresta osan mos nafatin deit tanba impresta osan tenki iha ema ida mak gasta.
“Agora procurament mos ita mesak mak halo mos la fo susesu diak tanba ita nia kapasidade atu halo la dun forte ba projetu boot. Ne’e mak hau husu governu servisu ho agensia internasional ida hanesan ADB ou ba buka agensia internasional ne’ebe diak ninian iha mundu hanesan Crayon Agency, halo mos procurament kaer sira para halo tuir boas pratikas internasional atu nune projetu boot ne’ebe governu tau iha planu estratejiku ne’e bele realiza duni ho didiak. Se lae gasta osan barak maibe rezultadu kualidade la iha, projetu sira ne’e povu sei la hetan benfisiu husi ida ne’e e kresimentu ekonomiku mos la iha,” nia hatete
Tuir nia ita atu impresta ne’e ita la ba banku komersial ka ba nasaun ida hanesan Xina ka nasaun se-se deit.
“Ita ba mak institusoens nasional hanesan ADB ka Banku Mundial, ita husu sira,sira fo konsesoens
ne’ebe halo Kaman pagamentus ba osan sira ne’ebe ita impresta ne’e,jurus mos Kaman atu ita labele selu osan baralk liu,se lae ita nia osan mina ne’e barak liu sei selu hotu ba divida,I pior liu se ita deve tiha hotu ita gasta la diak lahetan rejultadu,Ita selu tan osan mina ne’e tenki sai nafatin ba selu divida ho tan funan sisra ne’e hotu e rezultadau povu la hetan inftraestrutura iha nasaun ne’e.”
Tanba ne’e nia dehan ne’e sei tau tusan bot ba jerasaun foun no tusan ne’e nune hela deit tanba jurus kontinua aumenta no timor sei sai hanesan nasaun sira ne’ebe failadu.
Filipe Mendes mos fo hanoin hanesan katak se governu Xina fo imprestimu ne’e ho nia lukru ki’ik ita bele impresta maibe ninia lukru ne’e mak ninia persentajen aas liu lukru ne’ebe estabelese iha mercadu de ekonomia konserteza labele fo lukru ba TL.
Alende ne’e nia mos husu ba governu se halo duni imprestimu presiza mos rekursu umanus husi Xina nian relasiona ho rekursu umanu timor nian ne’ebe seidauk naton atu kaer osan no halo mos planu dezenvol-vimentu ne’ebe diak. Nia dehan razaun nia hatete ida tanaba relasiona ho programa governu nian ba fos subsidiu MTCI ne’ebe tinan tolu ona mos sidauk rezolve tanba ne’e halo imprestimu presiza mos rekursu umanu husi Xina.
Hatan ba ho politika imprestimu ne’e sei rai hanesan tusan ba jerasaun foun, Filipe dehan se ita kria tusan ba jerasun foun wainhira osan ne’e mai ita nauk tiha,tanba ne’e nia dehan dalabrak nia kolia katak satanas bele sai abut ba ema mukit sira iha rai laran tanba it abele dehan satanas nia hahalok mak hanesan hakarak nauk, hakarak sai bot no ema seluk sai sira nia vitima no nauk ema lubun oan ida mak bele aproveita no ema barak mak hanesan vitima sira lubun oan ne’e.
“Se ita la muda ita nia hahalok ne’ebe hanesan satanas nia hahalok ne’e hau hanoin satnas se sai nafatin abut ba ema timor ne’e I sei halo tusan ba jerasaun ne’e,”dehan nia
Entretantu Presidente parlamentu nasional Fernandu Lasama de Araujo konkorda ho politika xefe governu Xanana Gusmao ne’ebe deklara katak Timor Leste presiza halo imprestimu iha nasaun Xina hodi hao dezenvolviventu nasaun ne’e maibe tenki kuidadu ba nia implementasaun.
“Ita hakarak atu aselera ita nia dezenvolvimentu ita tenki iha osan, osan ne’e mak ita fo fiar ba governu ida ne’ebe deit mak kaer ukun iha nasaun ida ne’e,”
Tuir presidente ne’e katak Timor Leste presiza duni osan atu halo dezenvolvimentu se hetan duni imprestimu husi governu Xina.
“Ha’u nia hakarak ne’e mak osan ne’e mai tenki jere ho didiak, proposta ne’e tenki klaru, planu ne’e tenki klaru, katak osan ne’e mai atu halo aeroportu entaun aeroportu ne’e kustu hira no depois tenki halo estudu ida ba ekonomikas,” Lasama akresenta.
Nia hatete atu hari aeroportu ne’e ita investe no depois ita income atu nune bele hetan fali osan husi aeroportu ne’e ba tinan primeiru ne’e hira no segundu ne’e hira atu nune bele fo esperansa ba povu katak osan ne’e laos tau deit maibe hanesan mos investimentu ida .
“Tau iha ne’eba tinan sanulu osan ne’e mak selu fali osan ne’ebe tama husi reveniu husi aeroportu ne’e mak selu fali osan ne’ebe ita impresta ne’e para povu ne’e rona klaru,”dehan presidente ne’e.(R1)
Sem comentários:
Enviar um comentário