KM Aprova Dekretu Lei Ajensia Dezenvolvimentu Nasional

DILI - Konsellu Minstru (KM) liu husi  sorumutu estraordinária iha Sábadu  (19 /2) ne’e  aprova ona Dekretu Lei ba Ajensia Dezenvolvimentu Nasional.

“Ajénsia Dezenvolvimentu Nasionál iha kompeténsia hodi avalia, ho forma ida ne’ebé rigoroza liu, ba projetu kapitál dezenvolvimentu, bazeia ba análiza kustu-benefísiu nian, monitoriza implementasaun no ezekusaun ba projetu sira liu husi sistema ida ne’ebé sertifika kualidade, hodi kontribui, nune’e, ba rasionalizasaun rekursu finanseiru ne’ebé mak iha no ba dezenvolvimentu nasionál no atividade ekonómika,iha nível nasionál no iha nível local,” dehan Sekretariu Estadu Konsellu Ministru Hermenegildo Pereira liu husi komunikadu imprensa ne’ebe jornal ne’e asesu.

 Nia dehan ida ne’e hanesan servisu integradu ida iha administrsaun direta estadu nian, ne’ebé hetan estrutura orgániku fleksivél ida, ne’ebé fasilita, hodi hetan efikásia no seguransa, ba kontratasaun kapitál dezenvolvimentu, jestaun no akompañamentu projetu integradu nian iha programa dezenvolvimentu distritál no lokál, no kontrolu ba kustu sira nian.

Tuir nia katak medida refere integra ba inisiativa hotu-hotu ne’ebé mak IV Governu Konstitusionál Timor-Leste nian promove tiha ona, hodi estabelese, halo reforma no hametin estrutura órganika Administrasaun Públika nian, atu halo inisiativa hirak ne’e tuir duni realidade nasionál no fó kapasidade atu kontribui ba promosaun dezenvolvimentu ekonómiku no sosiál iha país ne’e ho efikásia no efisiénsia iha nível distritál no lokal.

Alende ne’e nia dehan  KM  aprova mos dekretu-Lei ne’ebé regula Fundu ba Infra-estrutura ne’ebe envolve investimentu bo’ot iha projetu plurinial .“Fundu ida ne’e hodi finansia implementasaun ba infra-estrutura hotu-hotu ne’ebé envolove investimentu boot iha projetu plurianuál sira no ne’ebé mak hatán ba nesesidade Timor-Leste nian,” dehan nia liu husi komunikadu ne’e.

Nia dehan fundu ne’e hanesan instrumentu finanseiru ne’ebé própriu liu ba  programa no projetu infra-estrutura ba tinan oioin ne’ebé hala’o iha país ida ne’e, hodi permite rekursu sira, bainhira tama ona iha programa, labele hetan tan ona limitasaun ka lakon hodi hatán ba projetu hotu-hotu.

Ho forma ida ne’e, Fundu ba Infra-estrutura bele fó dalan ba Estadu hodi finansia projetu plurianuál sira kona-ba kapitál dezenvolvimentu, ho forma ida ne’ebé seguru, transparente no iha responsabilidade.(*/R1)

Eksportasaun - Importasaun HCU Kopera ho Grupu Surabaya

Iha imajen ne’e presidente Camara Comersiu Industria Timor Leste Julio Alvaro halo hela esplikasaun ba emprejariu sira iha edifisiu CCI TL Colmera tersa 22/2 foto Business Timor, Joanico Guterres.

DILI - Atu halo importasaun sasán báziku tama mai rai laran ho folin baratu, no eksporta produtu lokál ba liur, Holding Campanhia União (HCU) Lda, koopera ho Holding Grup Surabaya, Indonesia hodi hatama sasan nesesidade baziku mai Timor Leste ho folin baratu.

            Liu husi sorumutu ne’ebe mak realiza husi kompaiña HCU ho Holding Grup Surabaya iha edifísiu Camara Comercio Industria Timor Leste (CCI-TL) semana liuba, hanesan pasu ida atu bele organiza diak liu tan empreza ki’ik sira hodi  halao programa importasaun sasan nesesidade baziku (sembako)no eksporta produtu lokál husi TL ba nasaun Indonesia.“Ami nia objetivu mak fasilita emprezáriu nasional hamutuk hodi implementa importasaun no eksportasaun”, dehan  diretor kompañia  HCU Teofilio Sarmento ba jornalista sira hafoin sorumutu iha edifísiu CCI-TL Colmera, Dili.

            Holding Grup Surabaya mak atu importa (hatama) sasán nesesidade báziku ka sembilan bahan pokok (sembako) no material fíziku balun hanesan kareta no material konstruksaun. Entretantu produtu lokal ne’ebe  husi Timor Lorosa’e atu eksporta mak hanesan kamii, no seluk tan nebe produs ona iha rai laran. “Produtu lokál ne’ebe mak atu eksporta ho nia variedade  mak hanesan kinur, ailia, kamii no produtu lokál sira ne’ebe mak iha akordu ami ho grup surabaya halo tiha ona,”.dehan tan nia.

            Liu husi servisu hamutuk ho Holding Grup Surabaya  bele  dezenvolve liu tan emprezáriu ki’ik sira, liu husi programa eksportasaun no importasaun.Nia dehan, programa eksportasaun sasán nesesidade báziku entre grupu Surabaya ho HCU, daudaun ne’e eksporta ona sasán báziku dala rua ona mai Timor Leste no sasan sira ne’e to mai mos folin ne’ebe baratu.

            Entretantu reprezentante grupu Holding Surabaya, Mikhael Leuape kontente ho nia prezensa hasoru ho HCU no emprezáriu nasional nune’e sei  fo biban hodi esforsu hadiak servisu ne’ebe mak durante ne’e grupu rua ne’e  halo.

Tanba ne’e nia lori Grupu Holding Surabaya nia naran kontente tebes atu servisu hamutuk emprezáriu Timór hodi hadiak liu tan dezenvolvimentu ekonomia Timor Leste liu husi setor privadu.“Hau lori holding Surabaya nia naran, kontente tebes atu servisu hamutuk no suporta emprezáriu Timor hodi dezenvolve liu tan nasaun no povu ba oin,”.dehan nia

            Iha fatin hanesan Presidente CCI-TL Julio Alvaro enkoraja liu tan emprezáriu tomak atu hetan susesu tenke organija a’an no  dispilina.“Hau husu atu ita tenke organiza-an, para riku soin Timor keta monu ba ema seluk nia liman tamba osan minarai ne’ebe agora hasai ne’e osan bo’ot”, enkoraja Julio.

            Nia akresenta liu tan atu sai emprezáriu ne’ebe susesu hanesan emprezáriu seluk tenke fiar-an, disiplina no haraik-an buat tolu ne’e mak sai xave importante susesu nian ba emprezáriu sira.Liu husi programa ne’ebe mak HCU ho grupu holding Surabaya halao presidente CCi-TL husu para iha responsabilidade didiak nune’e ema kontinua fiar.“Hau husu ba holding compania uniaun (HCU) para maneija jestaun ne’ebe mak diak no iha responsabilidade nune’e ita nia parseiru kontinua fiar ita”, dehan Julio.

            Entretantu Diretor Institutu Apoiu Dezenvolvementu Emprezariu (IADE) Cosme  Fatima da Silva hanesan institutu ne’ebe mak lidera husi Ministeriu Ekonomia Dezenvolvementu (MED) hatete  katak atu dezenvolve liu tan emprezáriu sira tenke iha esperiensia hodi sai hanesan referénsia hodi nune’e bele  dezenvolve liu tan futuru kompania nian hodi hadia no serve liu tan programa ne’ebe mak identifika husi planu kompania.

            Cosme hatete  atu hetan susesu sempre hasoru difikuldade barak tanba ne’e liu husi difikuldade ne’e bele sai hanesan referénsia para labele kontinua akontese.Tanba ne’e nia  husu ba emprezáriu tomak tenke organija-an nune’e governu iha planu suporta apoiu tuir programa ne’ebe mak identifika ona.(R1)

Hatur Banku Sentral Loke Dalan Ba TL iha Osan Rasik

DILI - Kuarta semana liuba parlamentu nasional liu husi komisaun C ne’ebe trata ba asuntu ekonomia no finansa halo diskusaun espesialidade  ba  banku sentral ne’ebe aprova ona iha diskusaun jeneralidade.

Hafoin remata diskusaun ba lei banku sentral, diretor Autoridade Bankaria no Pagamentu (BPA) informa katak liu husi banku sentral bele loke dalan ona ba atu Timor Lorosa’e mos bele iha ona ninia osan rasik.“Lei Banku Sentral permite atu ita mos bele iha osan  rasik iha ita nia nasaun rasik,” dehan Diretor BPA Abrão de Vasconselhos  ba Business Timor diskusaun espesialidade lei banku central iha komisaun C parlamentu nasional.

 Harii banku sentral, tuir nia, importante tebe-tebes tanba ne’e presiza lori tempu katak jurista no deputadu sira presiza haree didiak ba artigu despozisaun importante  ne’ebe iha atu harii banku ne’e.Bainhira banku sentral harii, tuir Abrão, BPA kontinua halao sira nia servisu hanesan bain bain tanba maski iha banku sentral, la iha buat ida mak muda. “Futuru banku sentral mak BPA, ne’e duni sei transfere total deit no la iha buat ida mak sei muda,” dehan nia.

Entretantu  Asesor Ministeriu Finansa João Saldanha hatete katak lei refere foin mak halo tanba ne’e presiza lori tempu uitoan atu deskute.“Lei foin mak halo tanba ne’e sei presiza transferensia ida no hanoin atu nunee proposta lei ne’e avansa ba oin ho diak,” nia hatete.

Tuir Saldanha, presiza hadia mos artigu sira balun iha lei ne’e  atu nunee labele kontra lei oan sira.

Iha fatin hanesan  presidente komisaun C Manuel Tilman hatete katak Timor Leste seidauk iha   banku sentral no to’o ohin loron  banku sentral ne’e hanaran hela Autoridade Bankaria no Pagamentu.Tanba ne’e estadu Timor iha obrigasaun atu hari banku sentral hodi defini politika ida konaba osan, politika konaba sistema fiskal, politika kona-ba sasan nia folin, politika konaba  halo kontratu internasional ba ita nia negosiu.

Nia dehan liu husi Banku Sentral mos bele loke dalan para aban bainrua Timor Leste mos bele iha  moeda rasik.Artigu lei banku sentral nian hamutuk 48, tanba ne’eiha loron kaurta feira foinlaias ne’e komisaun C komesa halo diskute iha area espesialidade to’o ona ba iha artigu neen (6) ne’ebe kolia konaba ideia koresponsavel ne’ebe ninia definisaun seidauk klaru. Sei kontinua deskute iha kuarta semana oin.“Agora  ami diskute tiha ona to’o artigu sestu (6) no ami tenki hapara tanba artigu ne’e kolia kona ba kompetensia no funsaun, kolia kona ba saida mak banku sentral tenki halao,” informa Tilman.

Nia dehan konstitusaun governu labele define mesak politika  fiscal,ka moedas ninia implementasaun,banku mos lakohi atu hela fali iha governu ninia okos. Konstitusaun fo autonomia kuaze hanesan independente ba banku tanba ne’e ami hapara ohin no kuarta feira mak foin kontinua fali.

            Tanba tekniku husi banku sentral BPA, tekniku husi ministeriu das finansa no tekniku husi parlamentu nasional. ”Tekniku iha oin rua tekniku legal ho tekniku finanseiru no ekonomista, tanba ne’e buat ne’e komplikadu tebe-tebes ami para iha artigu sestu ne’ebe muda ona ba artigu kintu.”Tanba ne’e mak artigu ida ne’ebe mak sei hadia mak tau banku sentral ho governu servisu hamutuk ka tau banku sentral hanesan autoridade monitaria no finaseira asaun nian la presiza rona governu.

             Tuir Tilman katak perigu mak aban bainrua governu bele troka mak governu ida troka ministru das finansa bele hasai tiha  knar banku sentral ne’ebe nia rasik  no mesa-mesak define, ida ne’e labele, konstitusaun la fo ida ne’e.Nia dehan banku bele hetan direturnador banku sentral ida katak lakohi rona misitru no hakarak define ketak-ketak ne’e komplikadu, tanba ne’e parlamentu hapara iha ne’e sei halo fali revizaun.

            Banku sentral, nia hatete, la fo independensia total ba banku atu define sasan nia folin, politika atu halo osan no politika atu halo osan no osan nia folin ho nia valor atu troka osan ka la troka osan banku labele deside mesak no banku tenki deside ho governu.

            Atu nune governu labele deside mesak, governu mos labele obriga fali banku atu halo governu ninia vontade, no banku mos labele dehan fali katak la obedese ba governu.”Se lae ita iha governu rua ne’e ita jere ita nia osan ne’e komplikadu,” Tilman hatete.

Liu liu kona ba osan fundu minarai nian, konaba osan sasan ninia folin,no fundus oin oin ne’ebe agora atu hari se la banku la obedese ba governu,no governu la obedese ba banku.Maibe nia dehan presiza hare mos bainhira ita osan rasik se lae osan ne’ebe ita iha mos la bale. Nia fo ezemplu osan ne’eb ita iha ne’e ba sosa sasan iha nasaun seluk mos ema la simu.

Tanba ne’e nia hatete diak liu uza lai dolar amerikanu  nian iha tinan sanulu nia laran mai ita hanoin didiak.Entretantu deputadu Aderitu Hugo da Costa hatete katak banku sentral kuandu hari sei haluan liu tan BPA ninia kobertura.“Transforma tiha ba banku sentral potensia BPA mos bot oituan no ninia kobertura mos boot liutan,” Hugo hatete.

Diskusaun ba espesialidae lei banku sentral  ne’e marka  prezensa husi Director Banku BPA Abrão de Vasconselhos ho ninia teknika balun,husi parte governu nian mak  Vise ministru Finansa Rui Hanjam no asesor balun tan.(R1)  

Osan Rihun $25 Lakon iha Gabinete ME João Cancio: “Ne’e Deklarasaun Falsu”

DILI – Indikasaun halakon osan estadu nian iha ministeriu edukasaun nakloke hafoin membru komisaun F parlamentu nasional asuntu edukasaun, saude no kultura, Deputada Ilda Maria fosai deklarasaun liu husi plenaria estraordinariu segunda semana liuba katak osan ho montante rihun $40 lakon iha gabinete ministeriu edukasaun nian.

“Hau hetan informasaun katak iha tinan 2009 osan lakon quatorze ka quinze mil (rihu $15) no foin dadauk ne’e, iha semana rua  kotuk osan lakon tan vinte cinco mil (rihun 25),” dehan deputada bankada Fretilin ne’e iha plenaria.

Tuir Ilda katak staf feto ida gabinete ministru edukasaun Joao Cancio Freitas nian nebe kaer xave kofre derepenete lakon tiha no ba tiha Indonesia, tanba ninia inan aman ema Indonesia. Ilda hatete ministru kontrata hela mai servisu iha timor, to’o osan lakon la iha investigasaun ruma, derepente haruka ema ne’e  ba tiha deit.

Nia husu membru governu ne’ebe akompaña iha plenaria ne’e karik bele hato’o ba premeiru ministru atu halo investigasaun. Tanba osan povu ninian fo arbiru deit no  lakon arbiru deit maibe nunka iha investigasaun kona ba osan sira ne’ebe lakon iha gabinete membru governu sira ne’e.Nia dehan iha diskusaun orsamentu retifikativu iha duni osan ba capital menor atu sosa trasnporte ba ministeriu edukasaun ninian.

Hatan ba akuzasaun ne’e Ministru Edukasaun João Cancio Freitas hatete ne’e deklarasaun falsu tanba lei la permiti  ministru sira atu kaer osan ho $1.000 ba leten.“Ne’e bosok tanba lei la permiti ami ministru sira atu kaer osan boot,” dehan João Cancio ba jornalista sira hafoin fo pose ba ofisial sira iha eis Balai Penataran Guru, Balide Dili bainhira husu nia kona-ba deklarasaun deputada Ilda ne’e..

Nia dehan osan ho montante $10 mil ka 15 ba leten ne’e lei la permiti atu ministru sira mak jere. Jestaun iha ministeriu finansa  no ministeriu idak idak simu deit surat tahan.“Osan ne’e hotu tau iha ministeriu finansas  halimar surat tahan deit, hatene mak osan cash deit hanesan, $1.000 ou $2.000 deit,” Joao Cancio.

            Nia hateten osan cash ne’e iha ninia fatin duni, la’os lakon. Hanesan surat tahan ne’ebe responsabel husi ninia sekretaris mak hatene kona ba ida ne’e tamba nia la hatama surat tahan sira ne’e  lolos.Joao Cancio konfesa katak nia rasik haruka inspector jeral halo investigasaun ba nia sekretaris ne’e maibe osan sira ne’e sekretaris selu hotu ona. Inspectur Jeral hola tia ona medidas no osan ne’e intrega ona iha ME  no Sekretaris ne’e mundur diri husi nia kargu nudar sekretaris no sai husi gabinete.

            Nia hatete agora laiha problema kona ba osan nee tanba sira nudar ministru lei la haruka sira kaer osan no la brani kaer osan to’o $25 Mill sira kaer so $.1000 ou $2.000 mak sira bele brani kaer.Nia dehan prontu atu ba prosesu to’o tribunal. Joao Cancio husu bainhira rona lia fuan ruma tenki investigasi labele naran koalia tamba ita iha lei. 

            Ministru hatete osan sira refere ba iha tinan 2009  nia foin sae ba ministru nia hatene $4 Mill nebe nia sae ba ministru no osan ne’e hodi halo kuartu ba eskoltu sira sosa kama no kulsaun maibe nia staf halo relatoriu despacho ba PM.

            PM haruka inspector Jeral do Estado mai halo investigasaun no senhor ida ne’ebe levanta problema ne’e haruka tiha ona ba tribunal.“Ami deit fulan ida simu $1.300 deit satan osan bo’ot hanesan ne’e, ministeriu edukasaun halo operasaun ho deit osan $28 mill sira ne’e fahe ba ensino pre ekolar,ensino baziku,ensinu secundariu no ensinu superior no seluk tan,” nia hatete.

Entretantu Vice  Ministru Edukasaun ME  Paulo Asis Belo hatete katak osan iha gabinete ME la lakon maibe relatoriu deit mak seidauk  mensiona osan ne’e. “Hau la hatene se osan ne’e lakon tanba ne’e iha gabinete politiku ministru,dehan vice miistru edukasaun ne’e ba jornalista sira foin lalais ne’e parkamentu nasional hafoin hasoru malu ho komisaun F Parlamentu nasional ne’ebe trata ba asuntu edukasaun,saudeno kultura.

Nia dehan bele akontese relatorius ne’ebe seidauk mensiona katak osan ne’e gasta ka la gasta,agora   lakon ka   la lakon ne’e hau la hatene ne’e senho ministru mak bele hatan tanba ne’e iha idak idak ninia gabinete tanba ne’e idak idak jere iha ninia gabinete, hau labele responde.

Nia parte hatete fiar katak osan ne’e la lakon maibe karik osan ne’e mak seidauk hatama deit iha relatoriu.( R1/E4)

Riku Mina, Kiak Matenek

Iha semana liuba relatoriu trimesteral da-22 husi Autoridade Pagamentu no Bankaria (BPA) fo-sai katak estadu no povu Timor Lorosa’e nia osan husi fundu minarai nebe halibur hamutuk no tau iha banku federal Amerika neba to’o ona $6.903.999.000,00 (besik billaun hitu dollar amerikanu). Iha parte seluk ita nia orsamentu jeral estadu ba tinan 2011 nian nebe parlamentu aprova hamutuk  billaun ida resin millaun atus tolu resin ka ho algarismu $1.306.018.000,00. Husi montante OJE 2011 ne’e  billaun ida foti husi fundu minarai nian.

Haree ba reseitas nebe ita hetan husi fundu minarai ne’e no transferensia ba orsamentu jeral estadu tinan-tinan  boot liu husi reseita seluk, dezenvolvimentu Timor Lorosa’e nian klaru katak dependente loos deit ba osan mai husi minarai.

Ita agradese ba ba riku nebe iha maibe tenke hanoin mos katak minarai ne’e rekursu naturais nebe la’os sustentavel. Minarai ne’e buat maten ida nebe ita labele kuda fali hanesan batar ka aifarina, nuu ka kamii nebe ohin loron ita kuda fulan rua tolu ka tinan ida rua hanesan ne’e ita ku’u nia fuan. Minarai ne’e loron ida sei hotu.  Tanba ne’e timoroan sira nudar nain ba soin minarai ne’e tenke uza ho kuidadu reseita nebe hetan husi minarai.

Governu nudar ezekutador osan estadu nian tenke hala’o dezenvolvimentu ho planu nebe diak no adekuadu atu nune’e osan nebe sai kona duni ba nesesidade povu no nasaun nian. Governu tenke sukat nia kapasidade bainhira jere orsamentu estadu nian. Saida mak durante ne’e hatudu mai ita, governu haree ba taka matan hodi fakar osan estadu nian nebe ninia rezultadu ki’ik liu. Laiha mudansa signifikante ida durante governu  konstitusional dahaat ne’e ukun.  Ne’e duni governante sira ohin loron tenke iha sensibilidade simu hanoin kritiku sira nebe mai husi entidade sira hotu, atu nune’e utilizasaun  ba orsamentu estadu tinan-tinan ne’e fo impaktu pozitivu ba povu nia moris.

Kestaun nebe governu presiza tau matan mak  rekursu umanu. Ita presiza halo refleksaun ba liafuan eis primeiru ministru Mari Alkatiri nian iha seminar ho tema “Planu Jestaun Fundu Petroliferu hodi Garante Dezenvolvimentu Sustentavel” nebe halao iha Universidade Dili semana liuba. Katak Timor riku minarai maibe fraku iha dezenvolvimentu. Ne’e tanba laiha balansu entre riku ba naturais ho riku ema matenek.

Ohin loron Timor Lorosa’e presiza tebes nia ema sira nebe matenek. Dezenvolvimentu rekursu umanu mak loloos sai airiin ba dezenvolvimentu nasional. Se laiha rekursu umanu forte no matenek, ita sei depende nafatin ba ema matenek husi li’ur nebe ita tenke hasai kustu maka’as hodi selu sira maski sira la fo kontribuisaun nebe boot. Ne’e duni dalan diak ba governu ne’e mak presiza tau matan ba rekursu umanu. Kapasita diak liutan saida mak iha ona, haruka funsionariu nebe iha potensia matenek atu sai jestor diak, aumenta rekursu iha setor teknika enjeñaria nian ho lisensiadu nebe iha,  uza sira nebe matenek iha area teknika hodi halakon hanoin nepotismu iha instituisaun hotu.

Ho orsamentu jeral estadu nian nebe aloka mos ba kapital umanu, hein katak bele fo oportunidade hanesan ba timoroan sira ezerse ida-idak nia matenek hodi kompete hetan bolsu estudu nebe governu prepara.  Ohin loron ita sei fraku duni hala’o dezenvolvimentu nasional tanba ita fraku iha area rekursu umanu nian, ita nia matenek nain sira seidauk sufisiente atu jere rasik ninia riku sira nebe iha.

Ironia mos ba realidade nebe oras ne’e timoroan sira barak ona mak lisensiadu iha area tekniku enjeñaria maibe seidauk utiliza didiak sira nia matenek. Governu tenke iha hanoin diak atu bele utiliza timoroan sira nebe matenek, halo konkursu selesaun ba sira karik sira potensia duni atu servi ba povu no nasaun ho sira nia matenek, ita  labele husik sira para riku nebe ita iha labele sai ka fo benefisiu ba ema li’ur. Ita hein katak governante sira ohin loron iha nasionalismu maka’as atu dezenvolve timoroan no nasaun ne’e maski uluk balu duvida katak timoroan sira mos bele hamriik mesak.***

KM Aprova Kriasaun Banku Nasionál Investimentu

DILI - Konsellu Ministru (KM), iha 9 Fevereiru 2011 aprova ona planu kriasaun Banku Nasional  Investimentu Dezenvolvimentu Timor Leste.

 “Planu asaun ida ne’e, mosu hafoin hala’o servisu hirak atu harii instituisaun ida ne’e, objektivu ida ne’ebé uluk kedas mosu ona iha programa Governu Konstitusionál nian ba Dahaat, ne’ebé hakerek dehan Banku Nasionál Dezenvolvimentu sei sai nu’udar “instrumentu finanseiru ida atu apoia Modelu Dezenvolvimentu Ekonómiku Sustentadu Timor-Leste nian ida, ne’ebé mak ninia maioria kapitál ne’e, públiku,” hatete karta komunikadu ne’ebe Business timor asesu foin lalais ne’e.

Alende ne’e KM mos aprova rezolusaun ne’ebé aprova konsesaun rai ba konstrusaun Ospitál Hope. Tuir komunikadu imprensa ne’e katak ida ne’e hatan ona atu fó arendamentu, prazu naruk, ba antigu Ospitál Portugés nian (ne’ebé mós ema koñese ho naran Dr. António Carvalho) iha Lahane, atu harii Ospitál Hope (HOH) Timor-Leste nian.

Planeia tiha ona la’ós de’it servisu hirak saúde nian, ne’ebé mak sei hahú hala’o ba dahuluk husi profisionál sira  Austrália nian no paíz hirak seluk, maibé mós projetu ne’e ninia objetivu atu promove formasaun profisionál ba Timor oan sira, atu sira bele hala’o jestaun HOH nian no fó providénsia liu hosi servisu klíniku hirak ne’ebé mak tenke hala’o.

KM mos analiza tiha ona Projetu Dekretu-Lei rua. Ida aprova Institutu Nasionál Formasaun Kontínua no Aperfeisoamentu Profisionál Saúde nian (INFCAPS) no ida seluk mak Projetu Dekretu-Lei kona-ba Estrutura Orgánika Ministériu Turizmu, Komérsiu no Indústria (MTCI) nian.

Projetu INFCAPS ne’e hakarak atu transforma Institutu Siénsia Saúde (ICS) iha Institutu Nasionál Formasaun Kontínua no Aperfeisoamentu ba Profisionál Saúde sira, ne’ebé hetan vokasaun ba formasaun hanesan profisionál ba saúde nian, nune’e formasaun baze nian fó ba iha estabelesimentu ensinu nian ne’ebé hetan vokasaun atu hala’o servisu ida ne’e.

ICS ne’ebé harii iha tinan 2005 nian, nu’udar Servisu personalizadu husi Ministériu Saúde ho ninia misaun atu hala’o formasaun kontínua no ensinu superiór tékniku ne’ebé la’ós universitáriu profisionál saúde nian sira. Aprovasaun Estatutu UNTL nian, iha tinan 2010, determina tiha ona katak ICS sei muda hodi bele integra kursu hirak ho nível universidade nian iha UNTL.

Entretantu Ministériu Saúde, koalia ona kona-ba nesesidade formasaun kontínua ba ninia ema profisionál saúde nian, atu bele garante hodi hasa’e prestasaun ba kuidadu sira, bainhira atende nesesidade sira ne’ebé estratéjiku ba dezenvolvimentu sektór prazu médiu no prazu naruk, tanba ne’e mak presiza aprezenta proposta transformasaun nian ida ne’e, hodi ICS bele sai fali INFCAPS.

Entretantu Projetu Dekretu-Lei kona-ba Estrutura Orgánika Ministériu Turizmu, Komérsiu no Indústria (MTCI) nian, besik tinan rua hafoin aprova tiha Dekretu-Lei n.º 7/2007, 4 Juñu – ne’ebé mak estabelese Orgánika MTCI nian.

Hafoin hakerek tiha Estrutura Orgánika Governu Konstitusionál ba Dahaat no tuir kondisaun ekonómika no sosiál hirak iha tempu ne’ebá – hakarak atu ajusta estrutura organizasaun ministériu ninian ba realidade foun paíz ne’e nian. To’o oras ne’e iha duni dezenvolvimentu maka’as iha komérsiu esternu no doméstiku ne’ebé, hanesan iha turizmu, la’o maka’as liu to’o datolu. Índise hirak kona-ba indústria ki’ik no médiu ninian, liu-liu ligadu ho konstrusaun sivil sai pozitivu duni.

Nune’e, mak jestaun rekursu umanu no materiál nian sira ne’ebé mosu hosi responsabilidade hirak foun iha abastesimentu públiku nian iha paíz ida ne’e no atu reorganiza fali lojístika, buat rua ne’e hatudu nesesidade atu reorganiza fali servisu sira no adapta hikas fali estrutura MTCI nian.(*)

Suku Maudemo Sei Nakukun, Usukai Sei Maran

Suai - Populasaun Suku Maudemo, Subdistritu Tilomar, Distritu Covalima sei moris iha nakukun laran tanba laiha fornesimentu eletrisidade ba suku refere. Entretanto komunidade Suku Usukai, Subdistritu Zumalai, Distritu Covalima seidauk asesu ba bee-moos atu hodi halao sira nia vida moris.

          Xefe Suku Maudemo, Maria de Fatima ba Business Timor foin lalais ne’e iha nia knar fatin katak difikuldade ne’ebe oras ne’e dadaun povu Maudemo hasoru mak hanesan enerjia eletriidade, bee-moos.

“Liu hosi oportunidade ida ne’e husu ba governu ne’ebe lidera hosi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão bele tau matan netik ba iha kestaun hirak ne’e, tanba tinan-tinan komunidade iha suku refere sempre hasoru problema hira ne’e” Xefe Suku ne’e hatete.

          Uniku xefe suku feto iha subdistritu Tilomar ne’e hatete kestaun ne’e laos foin mak hato’o media ne’e maibe realidade ami mos hato’o kestaun hirak ba rasik iha PM hafoin halao Konsultasaun PEDN iha Tilomar iha tinan kotuk.

          Xefe Suku tenik katak konaba eletricidade iha tinan kotuk governu liu hosi ekipa tekniko EDTL konsege harii ona nia airin, fiu sira mos komesa dada hotu ona maibe realidade to’o ohin loron ahi seidauk lakan to’o agora.

          Xefe Suku Maudemo hato’o mos konaba bee-moos, tanba wainhira iha tempu bai loro komunidade iha suku refere sempre susar atu hetan bee mos. Komunidade sira tenke lao ain kuaze kilo metros 5-6 mak foin hetan bee.

Iha SukuMaudemo maioria komunidade sira moris iha vida agrikultor nudar to’os nain no iha prekupasaun konaba kondisaun estrada. Povu sira atu lori sira nia produtu lokal ba fa’an iha merkado sei infrenta difikuldade boot tanba lahetan asesu ba transporte publiku.

Iha parte seluk Xefe Suku Usukai Jeronimo Caldas informa katak situasaun real durante ne’e komunidade Usukai enfrenta mak bee-moos.

“Komunidade suku Usukai susar tebes atu hetan bee moos, ne’e duni husu ba governu oinsa atu bele responde lalais ba kestaun hirak ne’e ba komunidade iha tempu badak nia laran,” dehan Xefe Suku Usukai Jeronimo Caldas ba Business Timor, Sabadu (12/02) iha Zumalai.

Problema Suku Usukai hasoru, tuir Jeronimo, laos deit konaba bee moos deit, maibe kondisaun estrada difikulta povu nia moris atu halao atividade hanesan bai-bain, atu lori sira nia produtu local ba fa’an iha merkado.

“Povu Usukai maioria moris hosi vida agrikultor maibe kuitadu susar tebes atu lori produtu local ba fa’an iha merkado tanba ho kondisaun estrada a’at labele halao transporte publiku halao movimentu,” hatutan xefe suku ne’e. 

Suku Usukai nudar suku ida nebe izoladu liu iha subdistritu Zumalai. Atu ba basar, komunidade Usukai ho pasensia hodi tutur sira nia ai-han lokal no dada ka hulan animal hodi lao ain kuaze 27 km ba fa’an iha merkado Zumalai villa.

Ho problema hirak ne’e hotu lori povu Usukai nia naran husu b a governu bele tau netik matan ba povu nia terus ne’e.(KS-1)

Governu Sei Hatama Roo Foun

Dili - Relasiona ho roo-ahi Berlin Nakroma ne’ebe oras ne’e daudaun sei halo hela manutensaun, governu agora daudaun halo ona negosiasaun ho nasaun Alemaña atu hatama tan roo foun  mai TL.

“Governu kontaktu daudaun ona pais Alemaña ne’ebe hanesan uluk suporta Berlin Nakroma ne’e atu bele suporta tan roo ida mai suporta tan Nakroma,” dehan deputadu Arão Noe iha parlamentu semana liuba ne’e.

          Nia dehan roo ne’e mai bele mos hanesan doasaun no bele mos governu rua ne’e tau hamutuk modal hodi bele sosa no ida ne’e agora daudaun iha ona fase negosiasaun .Relasiona ho kestaun ne’e Arão sujere ba governu atu tau ona iha palnu ba orsamentu 2012 hodi hola roo foun bainhira resposta husi Alemaña mak la dun faborese.

“Tenki ona tau osan para bele ajuda tan Nakroma hodi nune bele halakon situasaun ne’ebe agora iha ne’e,” nia hatete.Nia informa konaba ro Indonesia nian ne’ebe atu mai subtitui Nakroma maske to ohin oron kontratu halo hotu ona sei difisil Uitoan tanba Indonesia mos nasaun ida no Timor Leste mos nasaun ida.

“Iha negosiu ona par abele hetan tan ro ida mai husi Indonesia  no ro ne’e  ninia kontratu mos kompletu ona mai to ona iha kupang atu mai to iha timor. Maibe Agora ita mos tenki hatene katak ita ne’e nasaun ida no Indonesia mos agora Nasaun ketak ida tanba ne’e nia prosesu atu tama mai timor ne’e nia  prosesu laos lalais tuir ita nia hakarak,”dehan nia

 Tamba Indonesia  ninia Lei ne’e forte no atu halo operasaun ba nasaun seluk tenki iha autorijasaun husi governu no governu la autorija nia sei labele mai halo operasaun.

            Nia dehan katak ida ne’e mak sai hanesan dilema bot ida ne’ebe agora nasaun ne’e hasoru katak ro nakroma kuandu sai ba halo manutensaun povu tenki oecuse tenki susar ba transporte.Relasiona ho problema ne’e nia parte ejiji beibeik ba governu atu buka meus hodi buka no atu hola ro ida tan hodi fo apoiu bar o nakroma,tanba makina hot hotu iha tempu ida nia tenki avaria.

          Maibe nia parte husu ba governu atu aselera ro’o ida ne’ebe atu mai subtitui Nakroma maske hus presu a’as governu tenki rejolve situasaun  no labele husik povu Oecuse Abandonadu  tanba sira mos hanesan parte husi nasaun ne’e tanba ne’e governu tenki rejolve sir ania moris.(R1)

OJE 2011 Sei La Ezekuta Diak

DILI – “Orsamentu 2011 ami garantia katak osan ne’e sei la ezekuta hotu ida tanba  governu la iha estudu viavilidade ba projetu ne’ebe sira aloka tiha ona osan. Sira tau projetu hotu jeral deit no la hare ba projetu ne’e ki’ik ka projetu ne’e boot. La iha estudu para atu bele kualifika,” dehan deputada bankada Fretilin Josefa Pereira semana liuba iha parlamentu nasional.

Tuir nia, governu ida ne’e mos la iha planu  atu halo saida mak uluk no atu halo saida mak tuir. Ne’e bainhira orsamentu jeral estadu 2011 mak la ezekuta hotu, nia konsidera sai ona hanesan buat normal ida iha governu AMP.

“Katak ejekuta la hotu osan ne’e fila ba cash maibe osan ne’e la fila ba kas sira  hamosu fali fundus seluk  ou kria ona pakote seluk. Kuandu kria ona pakote seluk ne’e katak la ezekuta hotu, hatudu katak ne’e la iha planu, la iha estudu viavilidade,” Josefa hatete.

Nia dehan OJE 2011 ne’ebe ho montante billaun ida millaun atus tolu resin neen ne’e sei la ezekuta hotu.Tuir nia katak osan refere sei  halo konrola husi komisaun ida ho ajensia ida maibe nia funsaun ne’e hadau tiha fali ona funsaun de aprovizionamentu. No funsaun ba aprovizionamentu ne’e mos iha beibeik alterasaun, hamoris ajensia administrasaun  tan nebe nia funsiona oinsa sai rungu-ranga deit.

“Hau la hatene komisaun  ne’e bainhira mak hari, ajensia ne’e bainhira mak hari no, lori fulan hirak mak hari? Agora ita iha ona fulan febereiru atu ba tan ona marsu maibe projetu boot sira ne’e mos nia tenderizasaun seidauk hahu,” Josefa kestiona.

Nia parte husu ba governu atu halo palu didiak ba OGE 2011 ne’e atu nune povu ida ne’e mos tenki sente duni benefisiu husi osrsamnetu 2011 nia ne’e atu nune hasai osan bot mos povu tenki iha benefisiu.

“Hau espera katak buat ida gasta osan arbiru deit ne’e labele akontenese,tanba povu agora mos laos beik , povu  agora  akompanya sasan sira ne’e ho diak,no sira hatene katak osan gasta barak sira mos kontenti atu halo dezenvolvimentu tanba ne’e sira hein katak dezenvolvimentu ne’e tenki lao duni atu nune benefisiu ne’e tenki lao duni atu nune sira mos tenki hetan benefisiu husi osan ne’e.

Nia mos husu ba governu katak se osan ne’ebe ho montante bot ne’e mak to ikus la gasta hotu diak liu fila ba cash atu nune reorsamentu iha 2012.

Maibe  nia dehan se osan ne’e mak la gasta hotu no kria fali tan pakote entaun governu ida ne’e sei fo deit osan ba ema grupu ki’ik oan ida mak sei hetaan osan bot no povu sei kontinua hetan susar ba buat hotu liu liu ba dezenvovlimentu rai ne’e nian.

Entretantu deputadu Arão Noe de Jesus husi bankada CNRT hatete nia parte fiar katak OJE 2011 governu sei gasta ho diak no sei fo duni benefisiu ba povu.

Nia dehan tanba oras ne’e daudaun projetu boot sira ne’ebe atu halo iha 2011 mos tama ona iha lista hanesan governu sei hari uma  rihun sanulu resin ida  (11.000)  ba povu kiak (vulneravel) sira iha Aldeia timor laran tomak orsamentu ne’ebe gasta ba hari uma ne’e ho montante $45 miloens de dolares..

          No projetu ne’ebe bot iha area infraestruta mak eletrisade ne’ebe atu fornese  eletrisidade iha timor laran tomak, no pakote ida tan mak projetu kosta sul  ne’ebe agora halo daudauk ona ninia dezeinu. Ponte Aiasa Distritu Manufahi ne’ebe tama ona iha planu, inklui ponte iha Betano mos ho ponte sira seluk ne’ebe seidauk konlui iha tinan kotuk,no iha mos ponte ki’ik lima ne’ebe sei hadia tan iha tinan ne’e. Nia dehan projetu bot sira ne’e mak sei han orsamentu ne’ebe bot iha tina ne’e tanba ne’e nia fiar katak orsamentu ne’e sei ejekuta ho daik.  (R1)

Konstrusaun Igreja Suai Foin 25 %

Suai- Padre Parokia Ave Maria Suai Jose Maia hateten katak konstrusaun ba igreja ne’ebe halao hosi Kompania Bhakti Karya Timor (BTK), ba oras ne’e dadaun tama ona iha 25%.

          “Laos ema tekniku ida maibe tuir hau nia hare katak oras ne’e dadaun foin mak atinji 25%, tanba oras ne’e dadaun sira komesa fui ona sinta leten hotu ona atu hodi tau ai lata sen,” Padre informa.

          Padre hatutan katak konaba material oras ne’e dadaun la faila, materiais kompletu, maibe falta deit mak badaen sira. Badaen sira mak servisu iha ne’e fahe ona ba iha fatin tolu hanesan balu ba iha fronteira Motamasin, balu ba iha Batugade, Maliana, no balu ba iha Oe-cusse.

          “Ne‘e mak durante ne’e sei lao tarde tanba ne’e mak planu kompania ne’e nian katak iha semana oin ne’e atu foin aselera fila fali, servisu iha ne’e los hanesan baibain, tanba durante semana hirak liu ba ne’e sente lao tarde uituan badaen sira fahe ba fatin tolu,” hatutan Padre.

          Padre rekuinese katak durante ne’e hare ba konstruksaun igreja nia lao neneik tebes. “Tuir hau  nia hare laiha mundansa atu hodi hakat ba oin, maibe lao ne’e neneik loos, tanba falta deit badaen.”(KS-1)

Iha Suai Foos Folin $27 To’o $30

Suai- Iha Suai distritu Covalima, foos folin sa’e maka’as husi folin baibain nian. Fo’os ho marka Globus, ne’ebe kada saka kilograma 25 nia folin $23.00-24.00, kilo grama 30 kada saka $27.00-30.00.

Haree ba folin foos iha merkadu, Amu Parokia Suai Padre Jose Maia sente triste tanba bele hasusar povu nia moris. Parte Igreja nia hare katak folin foos agora sae ba beibeik, maibe ita haree ba povu Timor Leste, ema ne’ebe servisu uitoan deit. Nune’e ema barak atu hetan osan ne’e defisil no atu sosa fo’os saku ida mos susar liu.“Ita hare hanesan oras ne’e dadaun ema barak mak ba fa’an sira nia sasan hanesan bua, malus, tua mutin, no seluk tan maibe oinsa mak sira atu bele hodi sosa foos, saku ida mos la kotu,” dehan Padre ba Business Timor iha Igreja Ave Maria Suai, Kuarta (16/02).

          Padre husu ba governu labele hare ba funsionariu sira deit maibe tenke hare liu ba iha povu kiik sira ne’ebe durante ne’e sei moris iha terus nia laran.

“Maibe tenke hare liu ba iha povu timor ne’e tanba ema ne’ebe mak servisu uitoan, ita bele dehan katak ema ne’ebe mak servisu ne’e iha 25%, laiha servisu ne’e mak iha 75% ne’e maioria servisu iha to’os laran,” hatutan Padre.

          Nia fo hanoin katak tinan ida ne’e nian maioria povu sei labele atu koileta aihan iha sira nia to’os laran tanba udan been barak halo aihan iha to’os laran mate hotu.Padre husu ba governu wainhira governu lakohi atu kontrola ba folin foos nian iha merkado entaun povu sira sei susar ba aihan. Nia husu ba lideransa tomak iha rai ida ne’e atu bele tau atensaun ba nesesidade povu nian tanba povu mak importante.

          “Tanba ida ne’e responsablidade nai ulun sira nian, se wainhira mak povu mate hosi hamlaha ida ne’e oinsa governu nia hare, ne’ebe husu ba governu labele atu interven maibe dalan diak liu ne’e mak governu bele kria mekanismo ida hodi kontrola ba fo’o hirak ne’e, tanba agora dadaun ne’e povu terus liu ona,” tenik Padre.

          Anacleto Barros, komunidade husi iha Sub-Distritu Fohorem hatete katak folin foos nian komesa sae maka’as tebes iha Sub-Distritu Fohorem ne’ebe kada saka bele sae to’o iha $30.00. Nia dehan karik governu lakohi atu hare ba presu sasan hirak ne’e, entau bele difikulta povu iha sub-distritu refere.

          Barros haktuir katak foos ho marka Globus ho kilo grama 25 kada saka $35.00, ida ne’e bele difilkulta tebes ba povu ne’ebe ho ekonomia fraku.Alende foos, povu iha distritu Covalima ne’e mos husu sasan nesesidade baziku seluk nia folin. Foos, masin-midar, mina, supermi no buat seluk inklui mos ho sasan material konstruksaun nian hanesan semente, besi, no seluk tan.

` “Ne’e mak husu governu tenke kontrola ba sasan hirak ne’ebe durante iha markadu nia folin kontinua sae ba bebeik,” dehan Antonio Amaral ba Business Timor Kinta (10/02) iha nia hela fatin Aldea Fatuisin, Suku Camanasa, Sub-Distritu Suai.Antonio hatutan katak, hanesan povu kiik sente ladun kontente tanba folin foos mos agora komesa sae ba bebeik ona iha merkado sira mos.

Antonio husu ba governu, liliu ba iha Ministeriu Torismo Cmercio Industria (MTCI) tenke kontrola ba pressu sasan. “Tanba durante ne’e tuir ami nia hare ne’e vendedor sira fa’an tuir sira nia hakarak ou gostu deit,” hatutan povu kiik nee.

Entertantu Simplicio Kehi nebe iha planu atu harii uma, maibe sei labele atu halo tanba folin sasan konaba material konstruksaun nian sae iha mercado, ne’ebe ba agora dadaun ne’e sei labele halo tanba laiha kbit atu sosa sasan hirak ne’e.

“Iha merkado Suai hare ba material konstruksaun nian, hanesan kalen semente, besi no buat seluk tan, sasan hirak ne’e nia folin sae halo povu kiik sira dada iis hotu lahetan, ne’e mak husu ba governu liliu ba iha ministerio kompotente atu bele toma atensaun ba pressu sasan hirak ne’e iha Mercado”hatutan Simplicio.

Konaba sasan hirak ne’e nia folin sae vendedores Jose Maia Gusmao hateten fa’an ho folin hanesan ne’e tanba ba sosa iha Dili, lori mai to’o iha Suai sei selu transporte, tanba hare mos ba kondisaun estrada nian mos ladun diak.

Nia hatutan fa’an ladun karun maibe tenke iha lukru uituan pelumenus manan uituan deit hodi selu ba kareta, ou ense mina ba kareta.

“Wianhira hau fa’an halo sasan nia folin sae liu dala ruma ema sei labele sosa, maibe sasan sira ne’e hau rai iha kios laran atu to’o a’at deit, ne’ebe hau husu ba governu tenke kontrola lalais ba sasan hirak “dehan Jose. (ks1 )